Qarar hám onı orınlaw

Hár bir tarawdıń globallıq tarmaqqa integraciyalanıwı hám sanlastırıw processleri puqaralarǵa keń imkaniyatlar jaratpaqta. Biraq bul processtiń ekinshi tárepi de bar, ol hár bir zamanagóy insannan sergeklikti talap etedi.
Jas úlken ananıń pensiyası, studenttiń stipendiyası yamasa jańa ǵana aylıq alǵan insannıń esabındaǵı qarjı kiberjınayatshılardıń nıshanına aylanıp atırǵanınıń gúwası bolmaqtamız. Bul qáweterli jaǵday esaplanadı.
Bunday jaǵdayǵa dus kelgen puqaralar finanslıq zıyan sebepli tınıshlıǵın joǵaltadı. Kópshilik jaǵdaylarda, qay jerge múrájat etiwdi bilmey qaladı. Múrájat etilgende de kiberjınayatshını anıqlaw hám qarjını qaytarıp alıw imkansız.
Demek, búgingi sanlı dáwir bizden onlayn satıp alıwlar, tólemler hám túrli elektron xızmetlerden paydalanıwda jáne de abaylı bolıwdı talap etpekte. Sebebi sanlı mákandaǵı arzımaǵan itibarsızlıq úlken shıǵınlarǵa alıp keliwi múmkin.
Maǵlıwmatlarǵa bola, keyingi bes jıl ishinde mámleketimizde kiberjınayatlar 68 esege, ótken jıldıń ózinde bolsa 2023-jılǵa salıstırǵanda 9,1 esege artqan. Usı dáwirde fizikalıq hám yuridikalıq táreplerden kelip túsken múrájatlar sanı 34 esege kóbeygen. Bul jınayatlar nátiyjesinde puqaralardıń júdá úlken qarjıları talan-taraj etilgen.
Kiberjınayatlardıń tiykarǵı bólegin bank kartaları menen baylanıslı jaǵdaylar quraydı. Olar tiykarınan zıyanlı siltemeler hám programmalar, bank kartası yamasa mobil qurılmanı qadaǵalaw arqalı islenedi. Sonday-aq, aldaw jolı menen mobil qosımshalar hám bank kartaların tastıyıqlawshı SMS-kodlardı qolǵa kirgiziw usılı da keń tarqalǵan.
Jámiyetlik qáwipsizlikti támiyinlew hám jınayatshılıqqa qarsı gúresiw maqsetinde Prezidenttiń 2025-jıl 30-apreldegi “Ishki isler uyımları sistemasın sanlı transformaciyalaw boyınsha kompleksli ilajlar haqqında”ǵı qararı qabıl etilgen.
Oǵan muwapıq, Ishki isler ministrligi mámlekette kiberjınayatlarǵa qarsı gúresiw boyınsha wákillikli uyım etip belgilendi. Bankler hám tólem shólkemlerine bolsa kiberqáwipsizlik ilajların kúsheytiw, hújimlerdiń aldın alıw boyınsha qatań juwapkershilik júklendi.
Endi kiberjınayatlarǵa qarsı gúresiwde ashıq-aydınlıq hám banklerdiń juwapkershiligin arttırıw ámeliyatı jolǵa qoyıladı. Hár jıldıń juwmaǵında Ózbekstanda eń kóp kiberjınayatlar islengen bankler hám tólem shólkemleriniń dizimi járiyalanadı. Bul arqalı puqaralardıń qarjılarınıń qáwipsizligi hám málimleme sistemalarınıń isenimliligi boyınsha ashıq statistika usınıladı.
Usı waqıtqa shekem banklerden yamasa tólem shólkemlerinen pul urlanǵanında bul haqqındaǵı maǵlıwmatlar járiyalanbaytuǵın edi. Endi Ishki isler ministrligi janındaǵı Operativ izlew departamenti Kiberqáwipsizlik orayı eń kóp kiberjınayatlar dizimge alınǵan bankler dizimin jámiyetshilikke járiyaladı.
Jıl aqırında hár bir qarjı mákemesi kiberqáwipsizlik nátiyjeliligi boyınsha bahalanadı. Qaysı bank qorǵawdı kúsheytkeni, qaysısı ázzilikke jol qoyǵanı ashıq kórsetiledi. Eger kiberjınayat bank yamasa tólem shólkeminiń ayıbı menen júz bergen bolsa, onda waqıya detalları, urlanǵan summa hám qollanılǵan kiberhújim usılları da járiyalanadı.
Juwmaqlap aytqanda, bul sistema kiberqáwipsizlikti bekkemlew, qarjı mákemeleriniń juwapkershiligin arttırıw hám puqaralardıń qarjıların qorǵawda áhmiyetli qádem boldı. Sonıń menen birge, ol kiberjınayatlardıń sebeplerin anıqlaw, olardıń aldın alıw hám profilaktikalıq ilajlardı kúsheytiwde nátiyjeli mexanizm sıpatında xızmet etpekte.

Marhabo HOJIAKBAROVA,
ÓzAnıń xabarshısı