Bunnan bir neshe jıl burın Jorj Orvelldiń belgili “1984” romanın oqıǵan edim. Onda insannıń oy-pikiri qadaǵalawǵa alınǵan, informaciya ústinen tolıq húkimdarlıq ornatılǵan jámiyet haqqında sóz boladı. Shıǵarmanı oqıǵanda “bunday dúnya tek qıyalda bolıwı múmkin”, dep oylaǵan edim.

Biraq aradan bes jıl ótip, jasalma intellekt turmısımızǵa sonday tez hám tereń kirip keldi, Orvell súwretlegen reallıqtıń ayırım tárepleri turmısımızda júzege shıǵa basladı. Sonday-aq, ol shıǵarma birinshi márte 1949-jılı basıp shıǵarılǵan. Sol waqıttan beri Orvelldiń pikirleri, anıǵıraq aytqanda, insan sanası hám texnologiyalardı basqarıw haqqındaǵı kózqarasları, pútkil dúnya júzi ushın eskertiwshi signal bolıp kelmekte.
Búgin jasalma intellekt bir waqıttıń ózinde 10 adam orınlay alatuǵın wazıypalardı nátiyjeli ámelge asıradı. Bul bolsa tábiyǵıy túrde miynet bazarında úlken ózgerislerge sebep bolmaqta. Jańa tarawlar, jańa kásipler hám jańa talaplar tuwılmaqta.
Keleshekte maǵlıwmat eń qımbat resursqa aylanadı. Dúnyada “data scientist”, “AI-injener”, “mashinalıq oqıtıw qánigesi” sıyaqlı kásipler tek ǵana áhmiyetli emes, al strategiyalıq áhmiyetke iye bola basladı. Sebebi hár bir qarar, biznes, hátteki mámleketlik siyasat ta maǵlıwmatlardıń tallawına súyenedi. Máselen, 2026-jıldan baslap globallıq MKT bazarında qánigelerge talap jılına 30 procentten zıyat ósiwi prognoz etilmekte.
Jámiyette sistemalar sanlastırılǵan sayın qáwipler de kóbeymekte. Sonıń ushın kiberqáwipsizlik tarawı jańa ásirdiń tiykarǵı zárúrlikleriniń biri sıpatında orın iyeledi. Jeke hám finanslıq maǵlıwmatlardı qorǵaw keleshektiń eń áhmiyetli wazıypasına aylanbaqta. Sol sebepli kiberqáwipsizlik qánigeleri sanlı dúnyada saqshı wazıypasın atqarmaqta.
Densawlıqtı saqlaw sistemasında da revolyuciyalıq ózgerisler bolıp atır. Biotexnologiya, gen analizleri, jasalma organlar injeneriyası sıyaqlı baǵdarlar insan ómirin uzaytıw, keselliklerdi erte anıqlaw hám tábiyat penen únles jasaw imkaniyatın bermekte. Keleshekte bioinjenerler, gen qánigeleri hám bioinformatikler eń talap joqarı bolǵan kásiplerden bolıwı sózsiz.
Búgingi ekologiyalıq mashqalalar da jańa kásiplerdi payda etpekte. Qayta tikleniwshi energiya derekleri, jasıl ekonomika hám ekologiyalıq injenerlik tek ǵana tábiyattı saqlaw emes, al jańa jumıs orınları, jańa imkaniyatlar degeni. Keleshek texnologiya menen birge tábiyat penen de únles bolıwdı talap etedi.
– Jasalma intellekttiń kirip keliwi, engiziliwi hám rawajlanıwı menen keleshekte qanday jańa kásipler payda boladı?
Bul sorawımızǵa Sanlı texnologiyalar hám jasalma intellektti rawajlandırıw ilimiy-izertlew institutınıń baspasóz xatkeri Nozim Bwronov tómendegishe juwap berdi:
– Jasalma intellekt (JI) texnologiyaları globallıq kólemde miynet bazarın túp-tiykarınan ózgertip atır. Búgingi kúnde dúnyadaǵı jetekshi kompaniyalar hám mámleketlerde JI sistemaların islep shıǵıw, engiziw hám olardan paydalanıw menen baylanıslı jańa kásipler qáliplespekte. Bul process Ózbekstan ushın da úlken áhmiyetke iye, sebebi mámleketimizde “Sanlı Ózbekstan – 2030” strategiyası hám e-hukumat joybarları sheńberinde JI texnologiyaları keńnen engizilmekte.
Jáhán tájiriybesinen kórinip turǵanınday, JI menen baylanıslı eń áhmiyetli jańa kásipler tómendegiler: JI etikası boyınsha qánige, maǵlıwmatlar analitikası hám injeneri, mashina oqıtıw injeneri, medicinada JI boyınsha qánige, avtonom transport hám logistika qánigesi, sanlı dóretiwshilik qánigesi hám JI qáwipsizligi qánigesi.
Ózbekstanda da jasalma intellekt penen baylanıslı jańa kásipler ushın tayarlıq álle qashan baslanǵan. Máselen, Tashkent medicina akademiyasında 2024-jıldan baslap rentgen hám rak diagnostikasında JI sistemaları sınaqtan ótkerilmekte. Sonday-aq, Tashkent, Samarqand hám Buxara qalalarındaǵı “aqıllı qala” joybarları sheńberinde transport, qáwipsizlik hám energetika sistemaların basqaratuǵın qánigeler ushın jańa imkaniyatlar payda bolmaqta.
– Keleshekte jaslar qanday mamanlıq hám tayarlıqqa iye bolıwı kerek, dep oylaysız?
– Keleshekte eń tabıslı qánigeler – texnologiyanı tereń biletuǵın hám insan qádiriyatları jáne ádep-ikramlılıq juwapkershiligin umıtpaytuǵın jaslar boladı. Jaslar tek ǵana texnikalıq bilim menen sheklenip qalmay, al innovaciya, dóretiwshilik hám sóylesiw qábiletin de rawajlandırıwı zárúr.
Sonıń menen birge, jasalma intellektti engiziwde jergilikli sharayattı túsiniw, málimleme qáwipsizligi hám insan huqıqlarına ámel etiw sıyaqlı máseleler de úlken áhmiyetke iye. Sol sebepli jaslar analiz, programmalastırıw, dizayn hám etika tarawlarında bilim alıwı zárúr. Bul olardı tek ǵana jergilikli emes, al globallıq kólemde de básekige shıdamlı etedi.
Biraq texnologiya qansha rawajlansa da, insan faktori, yaǵnıy sezim, dóretiwshilik hám mánawiyat hesh qashan óz áhmiyetin joǵaltpaydı. Robot yamasa jasalma intellekt insannıń júregi, sezimi hám pikirlew qábiletin almastıra almaydı. Sonıń ushın dóretiwshilik, bilimlendiriw, psixologiya, media hám sociallıq innovaciyalar tarawı bárqulla áhmiyetli bolıp qaladı.
Jańa kásipler ásirinde tek ǵana texnologiya emes, al ózgeriske beyimlese alıw da áhmiyetli. Kim óziniń ústinde islese, jańa bilimlerdi ózlestirse hám texnologiyalıq tendenciyalardı baqlap barsa, keleshek oǵan imkaniyat esiklerin ashadı.

Nilufar Bozorova, ÓzA