Sońǵı jılları Ózbekstanda sud-huqıq reformaları mámleketlik siyasattıń tiykarǵı baǵdarlarınan birine aylandı. «Sanlı Ózbekstan – 2030» strategiyası sheńberinde sudlardıń jumısında sanlastırıw processlerine ayrıqsha itibar qaratılmaqta.

Bul bolsa puqaralardıń sudqa múrájat etiw imkaniyatların keńeytiw, ádil sudlawdıń ashıq-aydınlıǵın hám nátiyjeliligin támiyinlew, sud sistemasınıń ashıqlıǵı hám esap beriwin arttırıwǵa xızmet etedi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2025-jıl 21-avgusttaǵı PP-140-sanlı Pármanı sud sistemasında sanlı texnologiyalardı engiziwdiń jańa basqıshın baslap berdi. Bul hújjet tek ǵana sud islerin júrgiziwde qaǵaz túrinen tolıq waz keshiwdi emes, al jasalma intellekt texnologiyaları arqalı «Sanlı sud» koncepciyasın ámelge asırıwdı da názerde tutadı.
Pármanda belgilengen wazıypalar milliy nızamshılıqtaǵı principler menen únles. Atap aytqanda, Konstituciyanıń 44-statyasında hár bir shaxstıń sudqa múrájat etiw huqıqı kepillengen. Usı kózqarastan, sanlı texnologiyalar bul huqıqtı ámelge asırıwda qolaylıq hám keń imkaniyat jaratadı.
Sonday-aq, xalıqaralıq huqıqtıń áhmiyetli hújjeti – Insan huqıqları pútkil jer júzilik Deklaraciyası (10-statya) da ádil sudlawǵa bolǵan huqıqtı tán aladı. Demek, “Sanlı sud” koncepciyası arqalı Ózbekstan xalıqaralıq standartlarǵa sáykes baǵdarda háreket etip atırǵanı ayqın kórinedi.
«Sanlı sud» koncepciyası ámelge asırılǵanda bir qatar huqıqıy hám ámeliy abzallıqlarǵa erisiledi: Sonıń ishinde, jasalma intellekt arqalı boljaw – sud procesiniń shama menen nátiyjesi hám sud qárejetleri aldınnan esaplanadı. Bul puqaralar hám isbilermenlik subektleri ushın huqıqıy qáwipti bahalaw imkaniyatın beredi.
Elektron múrájat hám aralıqtan qatnasıw – sud processlerinde qatnasıwshılar sud imaratlarına barmastan, onlayn tárizde qatnasadı. Bul tek ǵana waqıt hám qárejetlerdi únemlep qoymastan, al sud processleriniń ashıq-aydınlıǵın da támiyinleydi.Hújjet aylanısınıń ashıq-aydınlıǵı – tárepler is materialları menen elektron túrde tanısıwı múmkin. Bul sudta ayırım jaǵdaylarda ushırasatuǵın artıqsha tosqınlıqlardı saplastıradı.
Avtomatikalıq processlerde bolsa atqarıw qaǵazlarınıń avtomat túrde jiberiliwi, bayanlamalardıń jasalma intellekt tárepinen real waqıtta tayarlanıwı arqalı insan faktorları hám qolaysızlıqlar itimallıǵı azayadı.
Sud sistemasında sanlastırıwdıń ilimiy áhmiyeti sonnan ibarat, ol «kiber huqıq» tarawında jańa izertlewlerdi talap etedi. Sud proceslerinde jasalma intellektten paydalanıw – klassikalıq processual huqıq normaların qayta kórip shıǵıwdı talap etedi. Máselen, jasalma intellekt arqalı tayarlanǵan protokol yamasa hújjettiń yuridikalıq kúshke iye ekenligi, elektron dálillerdi bahalaw tártibi sıyaqlı máseleler óz aldına ilimiy izertlewlerdi talap etedi.
Ámeliy jaqtan bolsa, «Sanlı sud» koncepciyası sudlardıń nátiyjeliligin arttırıp, ekonomikalıq hám puqaralıq aylanısta huqıqıy turaqlılıqtı támiyinleydi. Sud processleriniń jedel hám ashıq-aydın ótiwi isbilermenlik ortalıǵın jaqsılawǵa xızmet etedi.
«Sanlı sud» koncepciyasınıń engiziliwi – sud sistemasında jańa dáwirdi baslap beredi. Endi sud isleri zamanagóy texnologiyalar járdeminde tezirek, ashıq-aydın hám ápiwayı túrde ámelge asırıladı. Puqaralar hám isbilermenler sudqa múrájat etiwde artıqsha áweregershilikke dus kelmey,. olar ushın qolaylı hám isenimli sharayat jaratıladı.
Juwmaqlap aytatuǵın bolsaq, sanlı texnologiyalar sudtı xalıqqa jaqın, ashıq hám haqıyqıy ádillik qorǵanına aylandıradı.

Polat Doshmuratov,
Qaraqalpaqstan Respublikası sudınıń sudyası.
Qaraqalpaqstan xabar agentligi.