Insan ómirindegi eń birinshi hám eń áhmiyetli sociallıq belgilerinen biri – onıń ismi. Ism – tek ǵana shaqırıw quralı emes, al ruwxıy miyras, tariyxıy estelik, milliy ruwx hám shaxstıń bir bólegi. Ázelden ata-babalarımız at qoyıwda ózine tán úrp-ádet, dástúr hám belgilerdi qáliplestirgen. Búgingi kúnde bolsa globallasıw, mádeniyatlararalıq qarım-qatnas hám ǵalabalıq mádeniyat tásirinde at tańlawda jańasha qatnaslar payda bolmaqta. Sonlıqtan, at qoyıw mádeniyatın tallaw – tek ǵana til bilimi emes, al tariyx hám mádeniyattanıw kózqarasınan da áhmiyetli.

Ózbek xalqınıń at qoyıw mádeniyatı áyyemgi túrkiy, islam hám jergilikli dástúrlerdiń sintezi tiykarında qáliplesken. Áyyemgi túrkiy dáwirde mártlik, kúsh-qúdiret hám tábiyat qubılısların bildiriwshi atlar: Alp, Tolqın, Boran sıyaqlı atlar qoyılǵan.
Jergilikli-mádeniy qatlam – ana jurt, milliy tábiyat hám qádiriyatlar menen baylanıslı Náwbáhár, Quwanısh, Altınay, Aqılbek sıyaqlı atlar da óz waqtında oǵada keń tarqalǵan. Din tásiri arqalı Muhammed, Aysha, Ospan, Pátima, Yusuf sıyaqlı ismler de júdá en jaydı.
Tariyxıy jaqtan at tańlawda balanıń jınısıy ózgesheligi, tuwılǵan waqtı, bayramlar, máwsimler, ata-ananıń arzıw-niyetleri hám shańaraqlıq dástúrler áhmiyetli rol atqarǵan.
Ismler sociallıq-mádeniy kelip shıǵıwın bildiriwshi shaxstıń identifikaciyası bolıp esaplanadı. Ol arqalı insandı jámiyet tanıydı. Biraq at qoyıw procesinde ayırım shańaraqlarda bul teoriyalarǵa pútkilley itibar bermey atırǵanday. Tariyxtan, bul mashqalalar Behbudiy maqalalarında da ushıraǵan. Behbudiy Tashqul, Tashbay, Tursınqul sıyaqlı atlarda mánisizlik shıńına shıqqanın keltirip ótken edi. Aqırı ism bir insannıń ómirlik atı hám oǵan aqılsızlıq penen qatnas jasaw ómirlik ruwxıy túskinlikke alıp kelmey me eken?
Sońǵı jılları at qoyıw mádeniyatında ǵalaba mádeniyat tásiri – filmler, seriallar hám belgili adamlardıń atları sebep bolmaqta. Globallasıw sebepli inglis, rus, túrk tilles, xalıq aralıq aytılıwǵa sáykes atlar da kóp ushırasadı. Ayırım shańaraqlar bolsa milliy qádiriyatlarǵa qaytıp, Temur, Babur, Jáhángir, Omarshayx sıyaqlı insanlardıń atların beriw arqalı ullı tariyxıy shaxslarǵa ermekte.
Bul processte mánis-mazmunǵa itibarsızlıqqa jol qoyılatuǵın jaǵdaylar da ushıraspaqta. Ayırım zamanagóy atlar shıraylı esitilse de, mánisi belgisiz yamasa unamsız bolıwı da múmkin.
Aytılıw hám jazıwdaǵı anıqsızlıq bolsa – pasporttaǵı at penen awızsha aytılıwdıń parqı arqalı qolaysızlıq keltirip shıǵarıwı múmkin.
Milliy ózligimizden uzaqlasıw hám hádden tıs batıssha yamasa jat atamalar milliy dástúrlerdiń tómenlewine alıp keliwi de múmkin.
At qoyıw mádeniyatı – xalıqtıń tariyxıy esteligi, ruwxıy dúnyası hám estetikalıq kózqaraslarınıń aynası. Bul processte ata-analardıń juwapkershiligi júdá úlken. Olar at tańlawda mánisine, milliy hám diniy sáykesligine, aytılıw qolaylıǵına itibar beriwi kerek. Milliy dástúr hám zamanagóylik úylesken halda, hár bir ism óz iyesine maqtanısh hám ruwxıy kúsh baǵıshlaytuǵın miyras bolıp qalıwı kerek.

Dildora DWSMATOVA.
ÓzA