Ma’lumki, shu yilning 21 fevralida “Uy-joy va ipoteka bozorini yanada rivojlantirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi Prezident farmoni qabul qilindi.

Ushbu farmonga ko‘ra, 2025 yilda bozor tamoyillariga asoslangan ipoteka kreditlari orqali aholini uy-joy bilan ta’minlash dasturining asosiy yo‘nalishlari etib hududlarda jami 8,1 million m2dan iborat 135 ming kvartirali uy-joylarni qurish, ipoteka kreditlari bo‘yicha dastlabki badal va foiz to‘lovlarining bir qismini qoplash uchun subsidiyalar sonini 1,5 baravarga oshirish va mazkur maqsadlarga Davlat byudjetidan 2,5 trillion so‘m yo‘naltirish belgilandi.

Shuningdek, uy-joy va ipoteka bozorini moliyaviy resurslar bilan ta’minlash uchun 20,9 trillion so‘m miqdoridagi ipoteka kreditlarini ajratish rejalashtirildi.

Ushbu farmon bilan bir qator tashkilotlarga, shu jumladan O‘zbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasiga ustuvor vazifalar belgilab berildi. Bu boradagi vazifalar haqida O‘zbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi bo‘lim boshlig‘i Ulug‘bek Rahmatov bilan suhbatlashdik.

– Kompaniya va maxsus vakolatli tashkilotga tijorat banklarining ipoteka kreditlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanish huquqining berilishi qanday natijalar bermoqda? 

– Hozirgi holat kompaniyaning administrativ ishlarini kamaytiradi, — deydi O‘zbekiston ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi bo‘lim boshlig‘i Ulug‘bek Rahmatov. — Ipoteka krediti ma’lumotlarining shaffofligini ta’minlaydi. Ma’lumotlarni tezkor almashishga yo‘l ochadi, investorlar uchun shaffoflikni ta’minlaydi. Ipoteka kreditlari harakatlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar almashinuvining tezkorligini ta’minlaydi. Shuningdek, ipoteka kreditlarining tarixidan kelib chiqib tahlil jarayonlarini o‘tkazish imkonini beradi.

– Ma’lumotlar almashinuvi bo‘yicha xalqaro tajriba qanday? O‘zbekiston uchun qanday tavsiyalar berish mumkin?

–Bu kabi tajribani Amerika Qo‘shma Shtatlari, Yevropa Ittifoqi va Kanadada ko‘rishimiz mumkin. Bunda banklar ipoteka kreditlari to‘g‘risidagi cheklangan ma’lumotlarni ipotekani qayta moliyalashtirish tashkilotlariga markazlashgan kredit ma’lumotlari kiritilgan tizim orqali taqdim qiladi. Malayziyaning nufuzli ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasida esa Ipoteka kreditlari to‘g‘risidagi Avtomat uzatilgan ma’lumotlar xuddi biz kabi qayta moliyalashtirish va sekyuritizatsiya uchun ishlatiladi.

–Iqtisodiyot va moliya vazirligi tomonidan kompaniyaga ajratiladigan kredit resurslari qanday shartlarda taqdim etiladi?

–Ikki xil yo‘nalish: Birlamchi uy-joy bozoridan xonadon sotib olish uchun va “Yashil” ipoteka kreditlarining jozibadorligini oshirish uchun beriladi. Birinchisida Iqtisodiyot va moliya vazirligi Markaziy bank asosiy stavkasi +1 foizda beradi. Kompaniya bu resurslar orqali Markaziy bank asosiy stavkasi +6 foizgacha bo‘lgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtiradi. Ikkinchisida Xalqaro moliya institutlaridan jalb qilingan resurslar bilan Iqtisodiyot va moliya vazirligi mablag‘lari aralashtiriladi va aholiga maqbul shartlarda ipoteka kreditlari ajratilishiga erishiladi.

–Markaziy bankning asosiy stavkasi asosida belgilangan foiz stavkalari kreditlash sharoitlariga qanday ta’sir ko‘rsatadi?

–Bunda ipoteka kreditlari o‘zgarmas foiz stavkasida shakllantiriladi, biroq qayta moliyalashtirish paytida Markaziy bank stavkasi o‘zgaradigan bo‘lsa, kredit stavkasini o‘zgartirishi zarur bo‘ladi, ya’ni pasaytiriladi.

– “Yashil ta’mir” kreditlarini arzonlashtirish maqsadida xalqaro moliya institutlarining resurslari qanchalik samarali ishlatilishi kerak?

–Bu yangi yo‘nalish. Mamlakatimizda birinchi marotaba bunday kredit turi joriy qilingan. Samarali ishlatish ko‘p jihatlarga bog‘liq. Kommunal to‘lovlarning bozor shartlariga qadamba-qadam o‘tishi, aholining energiya samarador vositalar haqida tushunchalari hosil bo‘lishi va moliyalashtirish manbalarining qulay shartlarda ajratilishiga bog‘liq.

– Farmonga ko‘ra, Ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi  banklarga resurs yo‘naltirishi belgilangan. Bu borada qanday ishlar olib borilmoqda?

– Farmon doirasida kompaniya hamkor tijorat banklariga 2,3 trillion so‘m mablag‘ yo‘naltirishni rejalashtirgan. Bunda kompaniya ushbu mablag‘larni 3 xil yo‘nalishda ajratishni maqsad qilgan. Birinchisi, tijoriy shartlarda ajratilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish uchun. Bunda kompaniya resurslarni mahalliy kapital bozorida korporativ obligatsiyalar emissiyasi orqali jalb qiladi. Xalqaro moliya institutlaridan mablag‘lar jalb qilinadi. Farmon doirasida belgilangan shartlarda birlamchi uy-joy bozoridan uy-joy sotib olish ko‘pi bilan Markaziy bank asosiy stavkasi +6 foiz stavkada ajratilgan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish uchun ajratiladi. Shuningdek, “Yashil ta’mir” va “Yashil uy-joy” oldi-sotdisi uchun ajratiladigan ipoteka kreditlarini qayta moliyalashtirish nazarda tutilgan.

Hozirgi kunda bu 3 turdagi mahsulotimiz hamkor tijorat banklari tomonidan shakllantirib kelinmoqda. Kompaniya har xil shartlardagi resurslarni moliya institutlaridan jalb qilgan taqdirda ham hamkor banklar orqali fuqarolarga o‘zgarmas shartlarda ipoteka kreditlari ajratilishiga harakat qilinmoqda.

Shuningdek, Prezident farmoniga muvofiq, Ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi mablag‘lari asosida ajratilayotgan ipoteka kreditlari uchun foiz stavkalari tushirildi. Endilikda, ushbu kredit foiz stavkasi – Markaziy bank asosiy stavkasi + 6 foiz qilib belgilandi (avval asosiy stavka + 8 foiz edi). Hozirgi kunda bu 19,5  foizni tashkil qiladi.

–Mamlakatimizda kredit foiz stavkalari nega yuqori?

–Qo‘shni davlatlar yoki O‘zbekiston bilan iqtisodiy darajasi teng davlatlarni taqqoslaydigan bo‘lsak, mamlakatimizda ajratilayotgan kreditlar foizi yuqori deb aytish mumkin. Lekin iqtisodiy faktlarni inobatga oladigan bo‘lsak, foiz stavkasi deyarli bir xil darajada shakllangan. Birinchi navbatda foiz stavkasi qayerdan shakllanib keladi, degan savolga javob beradigan bo‘lsak, bu birinchi navbatda davlatning iqtisodiy holatidan, inflyatsiya darajasi, aholi daromadlaridan kelib chiqib shakllanadi. Aynan shu inflyatsiya darajasini inobatga olgan holda  ya’ni, inflyatsiyani chiqarib tashlab, ipoteka kreditlarini real foiz stavkasi deb taqqoslaydigan bo‘lsak, qo‘shni davlatlar bilan O‘zbekiston bozori bemalol raqobat qila oladi. Ya’ni, qo‘shni davlatlar bilan O‘zbekistondagi ipoteka foiz stavkasi bir xil shakllangan.

– Ipoteka krediti berish uchun uzoq muddatli resurs mablag‘lari kerak bo‘ladi. Bu resurs mablag‘larni Ipotekani qayta moliyalashtirish kompaniyasi qayerdan oladi?

– Bu ipoteka bozorini shakllantirishda eng asosiy jihat hisoblanadi. Ya’ni, bank tizimidagi resurs mablag‘lari manbasiga e’tibor qaratadigan bo‘lsak, xoh mahalliy bozorda bo‘lsin, xoh xalqaro qayta moliyalashtirish bozorida bo‘lsin, mablag‘lar asosan 3 yoki 5 yilgacha bo‘lgan muddatga jalb qilinadi. Ipoteka kreditlari asosan 10-20 yilgacha bo‘lgan muddatga shakllantiriladi. Kompaniyaning ipoteka bozorini rivojlantirishga  qo‘shayotgan eng katta hissasi ham shu jihatdan banklarga yengillik berish sanaladi. Ya’ni, mahalliy bozordan yoki xalqaro kapital bozoridan 3-5 yilga jalb qilingan mablag‘larni tijorat banklariga imkon qadar uzoqroq muddatga ajratib berishga harakat qiladi. Bu orqali tijorat banklariga uzoqroq muddatga ajratilgan mablag‘lar fuqarolarga 10-20 yil muddatga kredit berilishiga xizmat qiladi.

Shahnoza Mamaturopova,

Doniyor Yoqubov (video), O‘zA