Ápsanalarǵa qaraǵanda, dúnya jaratılǵan waqıtta, eń dáslep planetamız suw menen qaplanǵan qusaydı. Waqıt ótiwi menen materikler hám atawlar, máńgi muzlıqlar payda bola baslaǵan. Planetamız túrli dáwirler dawamında túrli ózgerislerdi basınan keshirgen halda usı kúnge kelip jetken. Házirgi kúnde planetamızdıń 75% bólegi suwdan ibarat. Bunda, dúnya okeanları, teńizler, dárya hám kanallar, sonday-aq, kóller bar. Tilekke qarsı bul suwlardıń bári de ishiwge jaramlı emes. Anıǵıraq aytatuǵın bolsaq, dúnya suwlarınıń 97%i shor suwlar bolıp, qalǵan 3%i ishiwge jaramlı dushshı suwlar (qalǵan 3% suwdıń 2 %i muzlıqlarda jaylasqan).

Okean hám teńizlerdegi suwlar ishimlik ushın jaramsız hám awıl xojalıǵında da paydalanıp bolmaydı. Sol sebepli, suw jetispewshiligi degende kóz aldımızǵa taza ishimlik suwı sáwlelenedi. Dushshı suw jetispewshiligi mashqalası hámme dáwirde de bolǵan eken. Erte zamanlarda, orta ásirlerde hám házirgi dáwirde de bul oǵada áhmiyetli kún tártibindegi másele bolıp kelmekte. Joqarıda aytıp ótkenimizdey dushshı suw derekleri dúnya suwlarınıń barı-joǵı 3% in quraydı. Jáne de ashınarlı tárepi sonda, ol pútkil dún’ya boylap birdey bólistirilmegen. Yaǵniy, bazı mámleketlerde ishimlik suwı normal halatta bolsa, al bazı mámleketlerde derlik dushshı suw derekleri joq. Ásirese, Afrika mámleketlerinde jaǵday ayanıshlı halda. Dúnyadaǵı tiri suwlardı (aǵıp turıwshı) 100% dep alatuǵın bolsaq, sonıń 89% bólegi dárya hám kóllerge, al qalǵan 11% bólegi batpaqlıqlarǵa tuwra keledi eken. Endi dushshı suw dereklerine dıqqatıńızdı awdarsańız: 69% dushshı suwlar muzlıqlarǵa, al qalǵan 30% bólegi jer astı suwlarına tiyisli.

Planetamız xalqı sanınń artıp barıwı, qalalar menen awıllardıń rawajlanıwı, islep shıǵarıw ónimleriniń paydalanıw kólemi asqan sayın suwlardan paydalanıw kólemi, sonday-aq pataslanǵan suw derekleri sezilerli dárejede artıp barmaqta. Ishimlik, azıq-awqat ónimlerin jetistiriw, energiya islep shıǵarıw ushın zárúr bolǵan dushshı suw zapası kún sayın kemeyip baratır. Rasında da, planetamız qurǵaq planetaǵa aylanıp baratırǵanı, quyash nurınıń jer betine sińiwi birneshe sm ge tereńleskenin dúnya alımları tárepinen anıqlanǵan. Itibarıńız ushın planetamızda ıssılıq 1-1,5 dárejege kóterilse kópshilik atawlar qurǵap qalıwı hám Arqa muz okeanı muzlarınıń úlken bólegi erip ketiw qáwpi astında qaladı. Al, ekvatorǵa jaqın mámleketler shólistanǵa aylanıwı múmkin.

Házirgi kúnde jer júzinde 8 milliardqa jaqın adam jasaytuǵın bolsa, 2 milliardtan artıǵı házirden-aq taza ishimlik suw derekleri jetispewshiligin ózlerinde sezinip yamasa taza suw derekleri ulıwma joq aymaqlarda jasap atır. Bul jaǵday ásirese Afrika mámleketlerinde sezilerli dárejede. Suw tamtarıslıǵı haqqında BMSh nıń esabatlarında da keltirilgen bolıp, 2030-jılǵa kelip planetamızda jasawshı adamlar taza suw menen hám sanitariya halation jeterli dárejede támiyinlew boyınsha óz aldına qoyǵan maqsetine erise almaslıǵı keltirilgen. Tap usı esabatta aytılıwınsha, 2050-jılǵa kelip dúnya xalqınıń yarımı sanitariya talaplarına kóre qáwipsiz suw támiynatınan paydalana almaw mashqalasına duwshaker boladı. Dıqqat awdaratuǵın bolsaq, jer júzinde bar bolǵan dushshı suw dereginiń 70% bólegi awıl xojalıǵı ushın paydalanıladı eken. Kóplegen mámleketlerde suwdan paydalanıw únemliligi 50%ke shamalas, al Ózbekstanda bolsa 90% dushshı suw awıl xojalıǵı ushın paydalanılıp, tek ǵana 10% suw kommunal hám islep shıǵarıwda paydalanıladı.

Ózbekstanda suwdan paydalanıw boyınsha qanday jumıslar alıp barılıp atır? Aral apatshılıǵın basınan keshirip atırǵan aymaq qanday is-ilajlar islep shıqqan? Dúnya júzine qáwip salıp atırǵan ishimlik suwı jetispewshiligine bizge qanday tásir etpekte?

Shınında da, Orta Aziyada jaylasqan, xalqı sanı 35 millonnan artıq bolǵan Ózbekstan aymaǵınıń 60% bólegi (tiykarınan oraylıq hám batıs bólimleri) shól hám qurǵaq jerlerden ibárat. Aymaǵımızdıń 10% bólegi dárya deltaları hám oazisler egin egiw ushın jaramlı. Ónimdar jerler Ámiwdárya hám Sırdárya boylarında jaylasqan (bul jerde Ferǵana oazisi de názerde tutılǵan). Keyingi dáwirlerde elimizde tamshılatıp suwǵarıw sistemasın en jaydırıw boyınsha kólemli jumıslar baslanıp jiberildi. Sonday-aq, Húrmetli Prezidentimiz tárepinen 2030-jılǵa shekem aymaǵımızda bolǵan kanal hám arnalardı, japlardı betonlaw jumısları alıp barılıwı alǵa qoyılǵan maqsetlerden birine aylanbaqta. Sonday-aq, nızamsız túrde egiletuǵın salılardı boldırmaw is-ilajları húkimetimiz tárepinen qatań qadaǵalawǵa alınbaqta. Usı jılı tek ǵana eń shetki rayonlar bolǵan, Moynaq, Taxtakópir hám Bozataw rayonlarında salı egisine ruxsat etildi (bunda da suw muǵdarı esaplanǵan halda, puqaralarımızǵa zıyan keltirmegen halda, suw tam-tarıslıǵın keltirip shıǵarmasa ǵana salı egiwge ruxsat beriliwi názerde tutıldı, álbette bul jaǵday jıl basında tereń analiz jumıslarınan keyin ǵana belgilendi).

Álbette, suw tamtarıslıǵı júz berip atırǵan bul jaǵdayda suwdı únemlewshi texnikalardı kóbirek paydalanıp, onı asırap-abaylaw kerek.

S.Shamshaddinova,

Qaraqalpaq mámleketlik univesiteti Ámeliy filologiya kafedeası assistent-oqıtıwshısı