Stat.uz saytidagi ma’lumotlarga qaraganda, O‘zbekistonda kiberjinoyatlar soni so‘nggi yillarda sezilarli darajada oshdi. 2023-yilning yanvar-noyabr oylarida 5,500 ta kiberjinoyat qayd etilgan bo‘lib, ularning 70 foizi bank kartalariga oid firibgarlik va o‘g‘irliklarga tegishli.
Ayniqsa, soxta qo‘ng‘iroqlar va onlayn kreditlar orqali odamlarning bank kartalari ma’lumotlarini qo‘lga kiritish holatlari keng tarqalgan. Shuningdek, Toshkent shahrida kiberjinoyatlar soni ikki yil ichida 40 barobarga ko‘paygan va bank kartalaridan pul o‘g‘irlash asosiy jinoyatlardan biri hisoblanadi. Hozirgi zamon jamiyati tezkor texnologik rivojlanish davrini boshdan kechirmoqda. Internet, ijtimoiy tarmoqlar, sun’iy intellekt va boshqa texnologiyalar inson hayotining ajralmas qismiga aylandi. Ushbu texnologiyalar orqali yangi tushunchalar va hodisalar paydo bo‘layapti, ulardan biri – kibermadaniyatdir. Kibermadaniyat insonning raqamli dunyo bilan o‘zaro aloqasi natijasida shakllangan yangi madaniyatdir.
Kibermadaniyatning mohiyati nimalardan iborat?
Kibermadaniyat – bu raqamli dunyodagi odatlar, qoidalar, qadriyatlar va bilimlar majmuasidir. U axborot texnologiyalari va internet tarmog‘i orqali paydo bo‘lgan yangi ijtimoiy va madaniy normalarni ifodalaydi. Bu madaniyatning asosiy xususiyatlari quyidagilardir:
- “Raqamli muloqot” – kibermadaniyatning muhim qismi hisoblanadi. Insonlar endilikda ijtimoiy tarmoqlar, chatlar va elektron pochta orqali tezkor muloqot qila olishadi. Bu esa insonlar o‘rtasidagi muloqot shaklini o‘zgartirdi.
- “Shhaxsiy ma’lumotlar xavfsizligi’’ – raqamli dunyoda shaxsiy ma’lumotlarning himoyasi juda muhim. Kibermadaniyat shaxsiy ma’lumotlarga bo‘lgan munosabatni shakllantiradi va raqamli xavfsizlik me’yorlarini yaratadi.
- “Kiberetiket” – internetda o‘zini tutish qoidalari. Kibermadaniyatning bu jihati ijtimoiy tarmoqlarda va boshqa onlayn platformalarda qanday axloqiy normalar amal qilishi kerakligini belgilaydi. Masalan, kamsitish, tahqirlash, yolg‘on ma’lumotlar tarqatish kabi noxush holatlar kiberetiketga zid hisoblanadi.
Kibermadaniyat shakllanishiga texnologiyalar katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Ayniqsa, quyidagi texnologiyalar bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi:
- “Internet va ijtimoiy tarmoqlar” – bu platformalar kibermadaniyatning asosiy elementlaridan biridir. Ular insonlarning raqamli dunyoda o‘z fikrlarini ifoda etish, bilim almashish va global muloqot qilish imkoniyatini kengaytirdi.
- “Sun’iy intellekt” – kibermadaniyatda yangilik yaratish, ma’lumotlarni tahlil qilish va muloqot qilish imkoniyatlarini kengaytirdi. Sun’iy intellekt raqamli dunyoda inson faoliyatini optimallashtirish va yangi imkoniyatlar yaratishda katta yordam beradi.
- “Virtual va kengaytirilgan reallik” – bu texnologiyalar kibermadaniyatning yangi shakllarini kashf qilishga imkon berdi. Insonlar endilikda raqamli dunyoni yanada chuqurroq va realroq his qilishlari mumkin.
Kibermadaniyatning ijtimoiy hayotga ta’siri katta. Birinchidan, u yangi ijtimoiy aloqalarni va hamjamiyatlarni shakllantiradi. Masalan, raqamli platformalarda insonlar o‘zlariga mos keladigan qiziqishlar asosida birlashadi. Bunday aloqalar ko‘pincha real hayotda uchrashishi qiyin bo‘lgan insonlarni bir-biriga yaqinlashtiradi.
Ikkinchidan, kibermadaniyat ta’sirida an’anaviy madaniy qadriyatlar ham o‘zgarishga uchraydi. Yosh avlod, ayniqsa, texnologiyaga asoslangan madaniy axloqni qabul qilishga moyilroq bo‘ladi. Bu raqamli texnologiyalar orqali dunyoqarash kengayishi, yangi g‘oyalar va qadriyatlarning paydo bo‘lishiga olib keladi.
Kibermadaniyatning kelajagi texnologik taraqqiyot va insoniyatning raqamli dunyo bilan uyg‘unlashuviga bog‘liq. Texnologiyalar rivojlanishi bilan kibermadaniyat ham o‘zgarib boradi. Yangi texnologiyalar insonlarning raqamli dunyo bilan o‘zaro aloqasini yanada chuqurlashtiradi, shu bilan birga, bu madaniyat yangi qoidalar va qadriyatlarni yaratishda davom etadi.
Kibermadaniyatni shakllantirish – bu doimiy jarayon bo‘lib, u raqamli texnologiyalardan samarali foydalanishni o‘rgatish, raqamli xavfsizlikni ta’minlash va kibermuloqot qoidalarini rivojlantirish orqali amalga oshiriladi. Texnologiyalarni to‘g‘ri boshqarish va ulardan ijtimoiy va madaniy jihatdan foyda olish kibermadaniyatning yanada barqaror rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Kibermadaniyat – bu raqamli asrning muhim hodisasi bo‘lib, u jamiyatning axborot texnologiyalari bilan o‘zaro aloqasini o‘zida aks ettiradi. Ushbu madaniyatning shakllanishi va rivojlanishi insoniyatning texnologiyalar bilan bog‘liq turmush tarzini yanada kengaytirishga olib keladi. Kibermadaniyatni o‘rganish va rivojlantirish kelajakda raqamli dunyo bilan samarali ishlashga, ijtimoiy va madaniy hayotda barqaror taraqqiyotga erishishga imkon beradi.
Z.Azimov,
QDU Jurnalistika mutaxassisligi 4-bosqich talabasi.
Qoraqalpog’iston axborot agentligi.