Bilimlendiriw sistemasında háwij alǵan qaǵazbazlıq illeti, izi úzilmeytuǵın komissiyalar, oqıtıwshılardıń aylıq is haqısı, ustaz shaxsıyatınıń ornı, oqıtıwshı hám oqıwshılardı, studentlerdi hár túrli ilajlarǵa, jumıslarǵa jegiw, testtegi olqılıqlar… Siz usı maqalada belgili jazıwshı hám pedagog Ulıǵbek Hamdamnıń búgingi elimizdegi bilimlendiriw sistemasına baylanıslı usınday ózekli máselelerge arnalǵan ótkir oy-pikirleri menen tanısasız.

Avtor usı oyları arqalı bilimlendiriw sistemasın ele de jetilistiriw boyınsha oqıwshılardı pikirlesiwge shaqıradı.

QXA

Táǵdirdiń aydawı menen 2016-jılı may ayınan baslap bilimlendiriw tarawında isley basladım. Buǵan sebep, Álisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı universitetiniń ashılıwı boldı. Men «Jáhán ádebiyatı» kafedrasınıń baslıǵı lawazımına usınıs etildim. Ózi aldın da tálim tarawında islegenmen. 90-jıllardıń ortalarında. Milliy universitettiń jurnalistika hám ózbek filologiyası fakultetlerinde ózbek ádebiyatınan, Shıǵıstanıw institutında bolsa túrk tilinen studentlerge sabaq bergenmen.

Lekin aradan 20-22 jıl waqıt ótti. Joqarı oqıw orınlarında isleytuǵın doslarımnan esitiwimshe, búginligi bilimlendiriwde islew oǵada awır bolıp qalǵan: qaǵazbazlıq, májilispazlıq ábden shegine jetken. Men jańadan ashılıp atırǵan universitetke kadrlardı tańlap alıp atırǵan komissiya aǵzalarına bilimlendiriw tuwralı usılardı, sonday-aq jazıwshı ekenligimdi, dóretiwshi adam ruwh erkinligin xosh kóretuǵınlıǵın, bilimlendiriwde islewim endi bir qansha qıyın soǵatuǵınlıǵın ayttım. Biraq, táǵdir eken, bir neshe talabanlar ishinen kámiyne tańlandı hám basqa kásipleslerim qatarı Bas Ministr (házir Ózbekstan Prezidenti)diń sáwbetine kirdim. Sóylesiw mende jarqın tásir qaldırdı. Ana tilimiz hám ádebiyatımızǵa húkimet dárejesindegi bunday itibar mendey bir ziyalı-jazıwshını, shayır hám ádebiyatshı alımdı súysindirmewi múmkin emes edi. Sáwbetlesiw waqtında Shavkat Miromonovichtiń maǵan qarata: «Kafedrańız Ózbekstanda jetekshi kafedra, yaǵnıy shah kafedra bolıwı kerek!» degen gápleri wazıypanıń oǵada juwapkershilikli ekenliginen dárek berer, endi men júdá kóp hám qup miynet etiwim lazımlıǵın túsinip turar edim. Solay etip, qızǵın jumıs procesi baslanıp ketti.

Bilimlendiriwde islewdiń óz zawqı bar. Bunı usı tarawda islegenler ǵana jaqsı biledi, sezinedi, qádirine jetedi. Bul saparı da áne, sol zawıqtı sezindim. Áyne demde, tarawdıń reforma talap mashqalaları da tuwılıp úlgergen eken. Mashqalalar jıynalıslarda eki-úsh narazılıq bildiriw menen pitetuǵın emes, bálki bilimlendiriwde salamat sistemanı jolǵa qoyıw menen baylanıslı edi. Biraq biykar etiw bárháma ańsat, inkar etilgenniń ornına tıyanaqlı usınıs etiw bolsa múshkil. Meniń qanday da tıyanaqlı usınıs etiwim ushın bilimlendiriwdegi tájiriybem ele jetkilikli bolmay, men sabaq bergen 90-jıllar menen házirgisi (2016-2018) niń arasında úlken parıq bar edi. Demek, «awzımdı ashıwım» ushın jańa tálim tarawında jeterli mamanlıqqa hám tájiriybege iye bolıwım dárkar edi. Solay etip, joqarı bilimlendiriw sistemasına súńgip kettim. Búgingi kún menen esap etsem, jańa bilimlendiriw sistemasında eki jılǵa jaqın islegen ekenmen (90-jıllar ortalarındaǵı eki jıllıq stajım menen pedagogikalıq is tájiriybem jámi 4 jılǵa jetti).

Endi bir pedagog, bir jazıwshı, bir alım, qala berse, bir ziyalı sıpatında bilimlendiriw boyınsha óz oy-pikirlerimdi ortaǵa talqılawǵa taslawım múmkin dep oylayman. Durıs, televidenieniń «Madaniyat va marifat» kanalında 2017-jıl aprel ayında ózimniń baslamam menen alınǵan, bilimlendiriwdegi mashqalalar tuwralı «Mezon» (Ólshem) kórsetiwinde ayırım pikirlerimdi ayttım. Lekin, efirde ketkeni qamır ushınan pátir edi. Mashqalalardıń tiykarǵıları elege shekem aytılmadı. Yaki aytılsa da efirde hám qaǵazlarda qalıp ketti jáne qalıp ketpekte. Men oqıtıwshı mashqalasına burın da itibar berip, olardı eki romanım- «Muvozanat» (Teńsalmaq) hám «Isyon va itoat» (Kóterilis hám baǵınıw)ta qálemge alǵan edim. Shıǵarmalardıń bas qaharmanları Yusup te, Akbar da muǵallimler edi. Bul eki obraz hám fizika-matematika oqıtıwshısı Ergash aǵa obrazları arqalı (shıǵarmalar 1997 hám 2003-jıllarda jazılǵan) ustaz hám bilimlendiriw menen baylanıslı, házirge shekem sheshilmegen áhmiyetli mashqalalar tuwralı jar salınǵan edi. Biraq olar kórkem shıǵarma bolǵanı ushın ba, jámiyette óz jańǵırıǵın tappadı. Búgin tap sol gáplerdi publicistik ruwxta tákirarlap atırman, bolǵanı. Álbette, endigi narazılıqlar kúshlirek jańǵırmaqta. Bilimlendiriwdiń reformaǵa zárúrligi tartısıp bolmaytuǵın másele ekenligi tómendegi pikirlerden ańlasıladı dep oylayman. Bul tuwralı túrli kózqaraslar bolıwı múmkin. Meniń baqlawımsha, ustaz shaxsı hám bilimlendiriw sisteması máselesi eń tiykarǵı másele.

I. Ustaz shaxsı máselesi.
Materiallıq, ruwxıy hám huqıqıy jaqtan qorǵalǵan muǵallimniń ǵana shaxsı pútin boladı. Xosh, búgin oqıtıwshınıń shaxsı pútin be? Usı máseleniń unamlı sheshimi, oylawımsha, bilimlendiriwdiń teń yarım mashqalasın saplastıradı. Aytıwımız tiyis, ámeldegi bilimlendiriw sisteması muǵallimniń shaxs sıpatında qáliplesiwine tolıq xızmet etpey atır. Oqıtıwshı shaxsı jemirildi me, demek, onday halatta ol pedagok sıpatında tamam bolǵan boladı. Sol kózqarastan, bilimlendiriwde oqıtıwshı shaxsı birlemshi másele bolıwı lazım dep oylayman. Sebebi, shaxsı pútin oqıtıwshı ǵana shaxsı pútin oqıwshı-talabalardı tárbiyalay aladı. Tálim-tárbiyadan maqsetimiz, oqıwshı sanasın hám qálbin oyatıw, olardı málim bir maqsetlerge baǵdarlawdan ibarat. Informaciya beriw de áhmiyetli. Lekin berilip atırǵan informaciyalarǵa qanday qatnasta bolıw, olardı talqılap, durıs hám kerekli juwmaqlarǵa keliw, juwmaqlardan bolsa iygilikli maqset jolında paydalanıw uqıplılıǵın, RUWXÍN qáliplestiriw jáne de áhmiyetlirek. Hár qanday ziyrek oqıtıwshı yadındaǵı pánge baylanıslı maǵlıwmatlardan bir fleshka ishindegi maǵlıwmatlar kóbirek hám tuwrıraq bolıwı múmkin. Lekin bir de fleshka, bir de kompyuter haqıyqıy ustaz oqıwshı-talabaǵa bere alatuǵın RUWXtı bere almaydı. Tálim tuwralı sóz bolǵanda, áne sol RUWXqa kóbirek itibar beriw kerek. Bul ruwx, eń áwele muǵallimniń ózinde bolıwı shárt. Aqırı, insan ózinde joq nárseni qalayınsha ózgege bere aladı? …

Oqıtıwshınıń waqtına qol qatılmawı tiyis

Rus pedagogı V.A. Suxomlinskiydiń bir pikirin keltirmekshimen: «Oqıtıwshı sheberliginiń artıwınıń eń áhmiyetli shárti – oqıtıwshınıń bos waqtı! Oqıtıwshıda bos waqıt qansha az bolsa, ol sonsha ruwxıy sınadı. Ol qanshelli hújjetpazlıq, májilispazlıq, qaǵazdaǵı is rejeleri hám esabatları menen bánt bolsa, oqıwshı-talaba ushın beretuǵın hesh nársesi qalmaydı. WAQÍT – bul muǵallimniń eń úlken ruwxıy baylıǵı! Pedagogikalıq dóretiwshilik hám iskerlik – mashaqatlı miynet. Ol kóp kúsh-quwattı talap etedi. Eger quwat tiklenbeytuǵın bolsa, oqıtıwshı táslim bolıp sınadı hám qaytıp ózine kele almaydı». Haqıyqatında da, zamanagóy dúnyada qaǵazbazlıq quraqım insan ómirin soldıratuǵın basqa bir illet joq. Qaǵazbazlıq – zamanımızdıń obası! Ol tálimde simulyakr hádiysesin payda etip boldı: qaǵazda jumıs kete beredi, biraq ámelde qaǵazdaǵınıń yarımı da ámelge aspaydı. Bazıda ulıwma heshteńe de bolmaydı.

Oqıtıwshınıń jámiyet ishinde abırayı máselesi.

Ullı ózbek shayırı Áliysher Nawayı XV ásirde «Haq jolında kim saǵan bir hárip úyretpekshi bolsa, onıń haqın mıń ganj benen ótep bolmas» degen mazmunda qosıq dóretken bolsa, eramızdan aldınǵı IV ásirde greklerdiń filosof alımı Aristotel «Ustaz atańday ullı» degen edi. Sebebi, ata balanı aspanlardan jerge túsirgen bolsa (yaǵnıy balanıń biologiyalıq barlıq sıpatında jerde tuwılıwına sebep bolıwı!) ustaz onıń dárejesin jerden aspanlarǵa shekem kóteredi. Awa, ustazdıń, oqıtıwshınıń abıroyı kitaplarda sonshelli ulıǵlanadı. Lekin búgingi kúnde, real turmısımızda she?… Mashqala usı jerde! Onı sheshiw ushın bolsa, názerimde, tómendegi eki áhmiyetli máselege dıqqat qaratıw lazım boladı:

Birinshisi – oqıtıwshıǵa múnásibet.

Ekinshisi – oqıtıwshınıń óz kásibine múnásip bolıwı yaki bolmawı máselesi.

Birinshi másele boyınsha:

Muǵallimniń birlemshi hám qosımsha wazıypaları.
Házir kúnde muǵallim óziniń birlemshi jumısı – oqıtıwdan basqa (bulardıń atın sanap adaǵına jetiw múmkin emes: kóshe sıpırıw, tereklerdi aqlaw, atız hám qurılıs islerine tartılıw, túrli jıynalıslarǵa qatnasıw, bayram ilajlarına oqıwshılardı, studentlerdi tayarlaw, qaǵaz hám metallom jıynaw, saylaw qaǵazların úyme-úy júrip tarqatıw,oqıw hám jataqxana imaratlarında náwbetshilik etiw hám t.b… ) jumıslarǵa júdá kóp tartılmaqta. Wálayatlardaǵı mektep, kolledj hám licey oqıtıwshıları jıldıń talay waqtında kósheden úyine kele almay qalıp atırǵanı kúndey ráwshan haqıyqat. Bul temada gáp ketkende, bir shákirtimiz (N.Toshtemirova)diń «Sabaq» degen gúrrińi yadıma túsedi. Gúrrińde ádebiyat sabaǵı súwretlenedi. Tema – «Álisher Nawayı». Mektep direktorı muǵallim hám oqıwshılardı báhárgi jumıslarǵa tartpaqshı bolıp, sabaq bolıp atırǵan klasstıń esigin qaǵadı. Muǵallim qapını ashadı. Direktor sabaqtı toqtatıp, oqıwshılardı tezlik penen jumısqa alıp shıǵıw zárúrligin aytadı. Lekin, oqıtıwshı sabaqtı shala qaldırıp, oqıwshılardı jumısqa alıp shıqqısı kelmeydi. Esikti qulıplap, sabaqtı dawam ettiredi. Azı-kem waqıt ótip, qapı jáne qaǵıladı. Muǵallim sabaǵın óte beredi. Esik qayta-qayta qaǵıladı. Degen menen, bunday tapsırmalardan biyzar bolıp ketken muǵallim onı ashıp, oqıwshılardı fizikalıq miynetke jibermeydi. Aqırında, sabaq waqtı da, sabaq ta juwmaqlanadı. Bul waqıtta bolsa, esik sınıp keter dárejede tarsıldaydı. Sabaǵın juwmaqlaǵan oqıtıwshı barıp esikti ashadı. Bul ret direktor ózi menen birge basqa basshılardı da jeteklep kelgen bolıp, olar basshınıń buyrıǵına boysınbaǵan muǵallimnen arza jazıp, jumıstan ketiwin talap etedi… Mektep basshılıǵınıń logikasına kóre muǵallim ayıplı. Al, haqıyqatında she? Haslında, ol qaharman edi. Lekin, nege biz qaharmanlarımızdı jazalamaqtamız? Qaharmanlar jazalanar eken, jas áwladtan qaharman shıǵa ma?!… Onday bolsa, qaharmanı joq jurttıń táǵdiri ne keshedi!?..

Oqıtıwshı hám byurokratizm.
Bilimlendiriwde qaǵaz sonshelli kóp, muǵallim olardıń arasınan shıǵıp oqıwshınıń, studenttiń aldına kele almaydı. Bul obrazlı mánide, álbette. Negizinde, denesi keledi, biraq, oy-qıyalı qaǵazda qaladı. Qaǵazbazlıq óz isiniń ustası, sheber pedagogtı jumısqa jaramsız qılıp, gellesinde álip hám joq, lekin qaǵazlardı bárjay etiwshi hiylekerdi tórge alıp shıǵatuǵın illetdur. Sebebi, mazmunǵa itibar beretuǵın oqıtıwshı qaǵazlardı áhmiyetli sanamaydı. Óz isine berilgen boladı. Tilekke qarsı, házir kóp orınlarda qaǵaz islep atır. Hátte qaǵaz-hújjetiń zor ma, demek, sabaq beriwdiń de qájeti joq degen gáp shıqqan bilimlendiriwde. Usınıń tiykarında, bilimlendiriw basshılarınıń janında qaǵazın taqlap, qol qawsırıp turatuǵın qáwim payda bolǵan. Sebebi, olar óz bilimsizligin qaǵaz benen toltırmaqshı boladı (psixologiya ilimindegi kompensaciya hádiysesiniń áyne ózi!) Qaǵaz islep atırǵan ámeldegi bilimlendiriw sistemasında mine, usınday qaǵazbazlar ter tógip islep atırǵan, haqıyqıy pedagog, óz isiniń sheber qániygeleri bolsa islemey atırǵan bolıp qalıp atır, endi buǵan shek qoyıw kerek.

Oqıtıwshı aylıǵı.

Is haqı máselesi de sistemadaǵı eń baslı mashqalalardıń biri. Haqıyqattıń kózine tik qarap, gáptiń toq eterin aytatuǵın bolsaq, muǵallim házirgi aylıǵı menen shańaraǵın baǵa almaydı. Hadal oqıtıwshı ruwzıger terbetemen dep, ekinshi, úshinshi jumıslardıń basın uslasa, haramǵa úyrengen oqıtıwshı bolsa, tálimdegi túrli processlerde (más.. kiriw hám basqa imtixanlar waqtında) korrupciyaǵa qol urıw payında boladı. «Urlıq qılıw imkaniyatı urlıqtı payda etedi» deydi hind xalqı. Bilimlendiriwde, ulıwma, jámiyettiń hesh bir tarawında urlıq imkaniyatın qaldırmaw kerek. Bunıń ushın bolsa, tálimde, hár bir muǵallimge jaqsı haqı tóleniwi tiyis, «ruwzıgerimdi qalay pútinleymen?» dep onıń oy-pikiri shashıramasın. Mabada, oqıtıwshı jaqsı haqı alıp ta shın júrekten islemese, demek, bunday oqıtıwshı bilimlendiriwdey muqaddes dárgayǵa ılayıqsız tabılıp, jumıstan pútkilley azat etiliwi lazım boladı.

Oqıtıwshı – dóretiwshi

Oqıtıwshı dóretiwshi insan esaplanadı. Onıń óz ústinde islewi ushın múmkinshilik jaratıwımız tiyis. Yaponiya bas ministrinen mámlekettiń texnologiyalıq rawajlanıwınıń sırı soralǵanda, onıń juwabı sonday bolǵan edi: «Biz oqıtıwshılarǵa ministrlerdiń aylıǵın, diplomatlardıń ǵáresizligin, imperatordıń húrmetin berdik» Muǵallimdi bası-ayaǵı joq ilajlar ótkiziw, yaki sonday ilajlarǵa qatnasıwdan azat etip, erteńgi sabaǵına tayarlanıw ushın bos waqıt qaldırıw hám bul waqıt hám jumıs waqtı saatı esabına sanalsa qalay bolar eken dep oylap qalaman. 2017-jılda Evropa mámleketleriniń birinde jumısqa barıp keliw ushın jolda sarplanatuǵın waqıt hám jumıs saatı dep esaplanıwı tuwralı qarar qabıl etilgenin oqıdım. Bunın menen bizler de sonday qılayıq demeymen. Bilemen, kópshiligimiz bul haqqında oylawǵa tayın emespiz. Men hesh bolmasa, muǵallimniń islegen real saatları ushın ılayıq haqı tóleyik demekshimen. Jaqında bir súwretke kózim tústi. Onda tún kartinası hám qóp qabatlı jay súwretlengen. Hámme shıraqlar sóngen. Tek birewi janıq. Súwrettiń astına qarasańız, mınaday sózler jazılǵan: MUǴALLIM. Menińshe, túsindiriwdiń qájeti joq. Hámme uyıqlaǵanda hám miynet etetuǵın, soǵan májbúr bolatuǵın birden-bir kásip iyesi bul – oqıtıwshı. Lekin bul miynettiń haqın tóley alıp atırmız ba? Hesh bolmaǵanda, ruwxıy jaqtan onıń qádirine jetip atırmız ba?

Oqıtıwshı hám hákimiyat.

«Hákimiyat tálimnen qolın tartıwı kerek», degen gáplerdi oqıdım sociallıq tarmaqlarda. Haqıyqatında da, nege ol bilimlendiriwge aralasadı? Oqıtıwshı nege awıl-xojalıǵı hám yaki qaladaǵı abadanlastırıw, metallolom, qaǵaz jıynaw (makulatura), saylaw qaǵazların tarqatıw, puqaralardı esapqa alıw menen shuǵıllanıwı kerek? Aqırı, muǵallimge bular ushın haqı tólenbeydi ǵoy! Hátte márdikarǵa da miynet haqı beriledi. Qala berse, oqıtıwshınıń tiykarǵı wazıypası ne edi?.. Hákimiyattıń kúshi kóp, beli quwatlı bolsa, áne qansha jumıssız adam bar, olarǵa jumıs berip, nızamlı túrde jallap isletse, mıńlap jumıssız alamandı jumıs penen támiyinlegen, bunıń menen shetke jumıs izlep ketip atırǵanlardıń sanın azaytqan bolar edi.

Ekinshi másele boyınsha:

Oqıtıwshı aldına qoyılatuǵın talaplar:

Oqıtıwshı óz pánin puqta bilsin. Oqıwshı yaki talabanıń sanasın hám ruwxın oyatsın! Oǵan tarawdıń tiykarın, fundamental bilimin bere alsın.
Oqıtıwshı sabaqlıq hám oqıw qollanba sheńberinde qalıp ketpesin. Erkin pikirley alsın, oqıwshı hám talabanı hám soǵan úyrete bilsin.
Oqıtıwshı qaysı pánnen sabaq berse bersin, zaman nápesin sezinsin, dáwirdi, insan moynına waqıt júklep atırǵan wazıypalardı jaqsı túsinsin hám túsindirip bersin. Jańa oqıtıwshınıń álimsaqtan qatıp qalǵan sana-sezimi sebepli pútin baslı pán oqıtıwshıları oqıwshılar názerinde turmıstan úzilip qalmasın.
Materiallıq, ruwxıy hám huqıqıy tárepten qorǵalǵanına qaramay, oqıtıwshı óz ornına ılayıq emes bolsa, yaǵnıy qániyge sıpatında talapqa juwap bermese, ya atına múnásip emes is tutsa, máselen, dámegóylik qılsa, onıń miynet dáptershesine sonday bir ayrıqsha tamǵa tússin, bul tamǵa onı bilimlendiriw salasına jaqınlasıwǵa ómirlikke jol qoymasın.
II. Turaqlı bilimlendiriw sisteması máselesi
Qatań isleytuǵın, on jıllar dawamında tiykarǵı ólshemlerdi ózgertpeytuǵın, mabada ózgerisler bolsa, olardı ózine sińdirip alıp, jáne de kúshli bolıp baratuǵın bilimlendiriw sistemasın jaratıwımız tiyis, dep oylayman. Hár jılı, hár ayda ózgerip turatuǵın sistemaǵa bolsa súyenip bolmaydı. Ulıwma, jámiyette hárqanday sistema, eger qısqa waqıt dawamında ózgerislerge ushıray berse, bunday jámiyette jasawshı insanlar ózlerin baxıtsız sezinedi. Tap sonday, júdá tez ózgeriwsheń bilimlendiriw sisteması da oqıtıwshı shaxsın shilpárshe etip taslaydı. Nátiyjede sistema da qalmaydı, onı tutıp turǵan oqıtıwshı shaxsı da qalmaydı. Ustaz shaxsı pútin emes pe, demek, ol tálim-tárbiya beretuǵın oqıwshı-studentler shaxsıyatı haqqında da aytıp bolmaydı. Demek, eń áhmiyetli ekinshi másele turaqlı bilimlendiriw sitemasın jaratıw bolıp tabıladı. Bunıń ushın, menińshe, tómendegilerge itibar beriwimiz tiyis:

Sabaqlıq hám oqıw qollanbalar
Búginligi sabaqlıq hám oqıw qollanbalar jetispewshiligi sebepli hár bir oqıtıwshı óz páni boyınsha «oqıw jıynaǵı»n jazıp aladı. Anıǵıraǵı, komissiyanıń «názeri» ushın jazadı. Haslında bolsa, bul sıyaqlı ana jer, mına jerden kóshirilip muqabalanǵan toplamlar hesh kimge kerek bolmaydı. Pikirimshe, kerekli sabaqlıq hám oqıw qollanbalar respublikada bul iske uqıplı tájiriybeli alımlar toparı, máselen, Ilimler Akademiyası institutları qánigeleri yaki óz tarawın puqta iyelegen alım-oqıtıwshılar, hámde olardıń arasınan elengen, saylanǵan isshi topar tárepinen jazılsa hám jeterli muǵdarda basıp shıǵarılsa, maqsetke muwapıq boladı. Sol maǵanada sabaqlıq hám oqıw qollanbalar pútkil Respublikada standart halǵa keliwi hám de olardıń muǵdarı jeterli bolsa paydadan jıraq emes.

Qánigelik pánleri
Qánigelik boyınsha pánlerdi kúsheytip, tarawǵa baylanısı az bolǵan pánlerdi ya pútkilley alıp taslaw, ya saatlardı kemeytiw lazım boladı. Bolmasa, ayırım joqarı matematika, informatikaǵa uqsas pánler, máselen social-gumanitar fakultetlerde hádden zıyat kóp. Sonıń nátiyjesinde, máselen, filologiya tarawlarında student óz tarawın jaqsıraq biliwge imkan taba almaydı. Olardıń házirgi ádebiy processten derlik xabarı joq. Dáwirdiń zábárdes jazıwshı, shayır hám dramaturglerin jaqsı bilmeydi yaki ulıwma tanımaydı. Mektepte esitken ya oqıǵan «Ótken kúnler» den arjaǵına óte almaydı. Bunıń ushın tikkeley qánigelikke baylanıslı pánler saatın kóbeytiw lazım boladı.

Test máselesi
Test kerek pe? Ol ózin qanshelli aqla(y)dı? Kerek bolsa qaysı tarawlar ushın? Yaǵnıy testlerdi salalar boyınsha tańlap qollanıw kerek pe yaki jalpılamay engizgen durıs pa?.. Bul sıyaqlı sawallar neshe jıldan beri kópshilikti oylatadı. Test dizimi reformaǵa mútáj ekenligi, májiliste xalıq xudojnigi Akmal Nurdıń sawalına Ózbekstan Prezidenti Shavkat Mirziyoev bergen tıyanaqlı juwaptan-aq málim edi. Sol waqıttan Akmal Nur matematikadan test barlıǵı ushın súwretshilik institutına ne-ne talantlı jaslar kire almay atırǵanlıǵın aytqanda, Prezident sol waqıttıń ózinde-aq bunday dóretiwshilik túrinde matematikadan test ne qıladı, degen pikir bildirip, testti alıp taslaǵan edi. Bunı kórip ózimniń «Boladı eken ǵo» dep quwanǵanım esimde. Oylawımsha, tap usınday juwap Respublikamız boylap kóplep, ásirese, social-gumanitar salalar ushın zárúr bolıp turıptı. Házirgi kúnde ámel etip atırǵan testlerdiń dárejesine kelsek, olarda nırıqqa sıymaytuǵın sawallar júdá kóp. Kópshilik sorawlardı mánissiz hám logikasız dep atasaq ta bola beredi. Máselen, filologiya, til hám ádebiyat jónelislerinde bir qosıqtan úzindi berip, «qashan, kim tárepinen jazılǵan?» degen soraw qoyıladı. Bir qosıqtıń qashan hám kim tárepinen jazılǵanı oqıwshı yaki bolajaq studentke ne beredi? Bunday san kórsetkishlerin yadlap alıw jaslardı qay jerge aparadı? Máńgúr bolıwǵa emes pe? Olardı pikirlewge májbúrleytuǵın sawallar dúzilse bolmay ma? Oqıwǵa kiriw eslew sawashı bolıp ketpedi me? Kimniń yadı kúshli bolsa, sol jeńimpaz ba? Bul qanday logika? … (Babur «Baburnamada» Uluǵbek dáwirinde qatıqulaq, júdá bir kúshli insan bolǵanlıǵın, ne esitse, búge-shúgesine deyin yadında saqlap qalatuǵınlıǵın tańlanıp jazadı. Lekin qáne sol qatıqulaqlıǵı júdá kúshli insan? Qáne, onnan qalǵan ruwxıy yaki basqa miyras? Yadı onıkıne teńlese almaǵan Uluǵbek penen Babur bolsa bizler menen birge jasap kiyatır! Demek, kúshli yadqa iye bolıw jaqsı, biraq ol paydalı bolıwdıń birden-bir shárti emes eken ǵoy! Jeter, solay eken, «eslew jarısına» shek qoyıw lazım!) Pikirlew she? Juwmaqlar shıǵarıw ne? Turmısqa engiziw she?… Máselen, «bul qosıq qanday qosıq: realistlik pe, modernistlik pe, hám ne ushın? degendey sawallar dúzilse, abiturient bir sorawǵa juwap tabıw ushın qosıqtıń hár túrli formalarınan xabardar bolıwǵa umtıladı, nátiyjede ádebiyatta realizm, modernizm degen hádiyselerdiń mazmunın túsiniwge háreket etedi. Bul hádiyseler tikkeley pánniń negizi menen baylanıslı. Demek, test sawalları pánniń tiykarların, mazmunın biliwge qaratılǵan bolıwı tiyis, hasla hesh qashan, hesh qanday shárayatta paydası bolmaytuǵın qurı informaciyanı yadlawǵa emes. Bir waqıtlar, XX ásir baslarında eski mekteplerde oqıtılǵan «Havtiyak» (Qurannıń jetiden bir bólegi)tı úyreniwge arnalǵan sabaqlar mánisi túsindirilmeytuǵın, qurı yadlawdan ibarat sabaqlar dep sınǵa alınǵan edi. Búgin test dizimi «sharapatı» menen ózimiz de áne sol eski mektep dárejesine túsip qalmadıqpeken degen oylar qıynaydı meni. Bilimlendiriw sistemasınıń reformaǵa mútáj ekenligi jáne sol nársede kórinedi, liceyler oqıwshını joqarı oqıw orınlarına tayarlaw ushın mólsherlengen bolsa da, balalarımız liceylerde emes, ata-analarınıń ne-ne pulların sarplap repetitordıń qollarında oqımaqta. Repetitor da alǵan pulı esesine abiturientti pikirlewge emes, qurı yadlawǵa úyretedi. Yadlanǵan informaciyalar bolsa turmısta derlik dártke aspaydı. Nátiyjede «Tálimdi turmıs penen baylanıstırayıq! dep jar salǵıń keledi.

Shıǵarma hám awızeki imtixan
Shıǵarma jazıwdı qayta jolǵa qoyıw kerek. Shıǵarma sawatlılıqtı bahalawdıń eń optimal usılı. Ótken jılı Álisher Nawayı atındaǵı Tashkent mámleketlik ózbek tili hám ádebiyatı universitetinde kiriw imtixanlarınıń biri sıpatında jolǵa qoyıldı hám júdá durıs qarar etildi. Sonıń ushın da studentlerimiz arasında batılları kóp. Jáne, ásirese, sociallıq-gumanitar salalarda awızeki imtixan shárt etip qoyılıwı maqsetke muwapıq. Awızeki imtixan kiriw imtixanın hám oqıw procesinde de kerek. Test júdá ulıwma túsinik. Ol abiturienttiń ulıwma tayarlıǵın emes, anaw yaki mınau konkret sawalǵa konkret juwaptı tekseredi, bolǵanı. Pán boyınsha, eń aldı menen ulıwma bilim, abiturienttiń dúnyatanımı hám pikirlew-oylaw uqıplılıǵı bahalanıwı tiyis. Test kóbirek anıq pánlerde ózin aqlawı múmkin. Sonıń ushın da social-gumanitar salalarda onıń úlesin minimumǵa túsiriw júdá aktual másele sanaladı.

Shet elden (sırttan) úyreniw tendenciyası
Kólmekte máńgilik qalıp kún keshiriw balıq ushın qayǵı emes, lekin joqarı sana iyesi bolǵan insan ushın apatshılıq penen barabar. Ásirese, házir! Sonıń ushın hám dúnyanıń aldıńǵı jámiyetleri jetiskenlikleri tıǵız tárizde úyrenilmekte. Bul – jaqsı. Aqırı, velosipedti qayta oylap tawıp otırıw kimge hám nege kerek? Lekin bul máselede ólshemdi saqlaw lazım dep oylayman. Yaǵnıy, shet elden úyreniw shet elge sıyınıwǵa aylanıp ketpesin. Shette alıp atırǵan hámme nársemiz de jaqsı bolmawı, kerisinshe, eski dep ózlerimizdiń waz keship atırǵan barlıq islerimiz de jaman bolmawı múmkin. Yaǵnıy, lágendegi kir suwı menen qosa, ishindegi balanı da tógip jibermeyik. Tańlayıq, eleyik. Men ózim jáhán ádebiyatı boyınsha inglis tilinde jazılǵan eki-úsh sabaqlıq hám qollanbalardı dilmash járdeminde kórip shıqtım. Hátte, batıs ádebiyatınıń úlken jazıwshılarınan Jeyms Joysqa arnalǵan bólimin awdarma ettirdim. Nátiyjede, soǵan isenimim arttı, shet elde temaǵa erkin jantasıw júdá kúshli bolıp, ádebiy portret esse janrı usılında erkin jazılǵan bolıp shıqtı. Negizinde, sabaqlıq bolǵannan keyin talaba yaki oqıwshıǵa eń dáslep fundamental bilim beriw zárúr boladı. Metod ta ilimiy bolıwı talap etiledi. Demek, social-gumanitar tarawlarda ózimizde qáliplesken usıl – studentke, bárinen burın fundamental ilim beriw jolı hár tárepleme ózin aqlaydı. Onnan waz keshiw pánniń túp mazmunınan uzaqlasıw demekdur. Esse jolında jazılǵan basqa ádebiyatlar (sonıń ishinde shet el ádebiyatları) bolsa, qosımsha dárek sıpatında usınıs etiliwi maqsetke muwapıq boladı. Anıq pánlerde bolsa kartina jáne de basqasha bolıwı múmkin hám sol «basqashalıq» esapqa alınıwı lazım.

Qánige kadrlar hám «eplemey»ler
Baqlawımsha, hár bir tarawdıń jetik maman qánigeleriniń ádewir bir bólegi tarawdan tısqarıda neiybesin terip júr. Tarawdıń ózinde bolsa ele pisip jetilmegen, kadr sıpatında júdá qam, geyde bolsa tarawǵa pútkilley jat, lekin shólkemlestiriw máselelerinde basshı ne dese «zuw» etip ushıp orınlaytuǵın jaǵımpaz, shaxsiyatsız «eplemey»ler kóbeyip ketip, bilimlendiriw sapası júdá túsip ketti. Názerimde, shette, hátte basqa tarawlarda islep júrgen tájiriybeli kadrlardı, óz tarawınıń haqıyqıy mamanın jáne tarawǵa tartıw, «eplemey»ler energiyasın da pánge baǵdarlap kóriw, mabada, bunnan bir máp bolmasa, olardan pútkilley waz keshiw jolınan barıw kerek. Sebebi, tap sonday «eplemey»ler tájim ete-ete, aqırı, bir kúni gúrsini iyelep aladı da, endi ózleri de ózine tájim etiw máresimin baslap jiberedi. Nátiyjede, bunday jalpıldaqlar bas bolǵan mákemede taraw ıdırawǵa bet buradı.

7. Piar
Bilimlendiriw tarawında piar kóbeygen ústine kóbeygenin aytıw lazım. Hátte, bul sol dárejede, geyde oqıtıwshı sabaqqa kirip, 50 studentten 25 in taba almaydı. «Qáne olar?» degen sorawǵa «ilaj yaki bayramǵa tayarlıq kórip atır, joqarıdan ruxsatı bar» degen juwaptı aladı. Bayramlar bolsın! Olar hámmemizdiki! Lekin, bayram, ilaj, máresimlerdi shólkemlestiriwdiń basqa jolları joqpeken? Aqırı student bul dárgayda ne ushın júripti? Olardıń birlemshi wazıypası ne edi? Bul barısta erteń ol qániyge sıpatında kim bolıp jetisedi hám kimlerdi tárbiyalap beredi?.. Bul haqqında tereńirek oylaw kerek.

Komissiya
Sır emes, bilimlendiriw tarawın tez-tez komissiya «basıp» turadı. Álbette, bul is qadaǵalawday iygi niyette ámelge asırıladı. Lekin gáp teoriyalıq jaqtan ǵana durıs. Ámelde komissiya baqlawı ózin aqlap atırǵan joq. Komissiya aǵzaları sabaqtıń sapasın teksermeydi. Sebebi, olar, ádette taraw qánigesi bolmaǵanı ushın real sabaq sapasın teksere almaydı. Sonıń ushın da qaǵazǵa, hújjetke jabısadı. Qaǵazdı olar yadqa biledi. Xat-hújjet jayında bolsa quba-qup, kerisinshe jaǵdayda, jaman baha berip basshılardıń keypiyatın túsiredi. Basqarma (adminstraciya) bolsa óz náwbetinde bar ashıwın oqıtıwshıdan aladı. Eger oqıtıwshı Respublikadaǵı eń aldıńǵı qánige bolsa da qaǵazında bir kemshilik tabılsa, ol pútkilley islemey atırǵanlıqqa shıǵarıladı, sógis járiyalanadı. «Jáne tákirarlansa, arza jazasań!» dep eskertiledi. Nátiyjede talay oqıtıwshılar mıń túrli tapsırmadan qalǵan waqtın sabaqtıń sapasına emes, al, xat-hújjettiń «puqtalıǵına» baǵıshlaydı. Bunıń qanday aqıbetlerge alıp keliwi bolsa sır emes. Sebebi, sol hújjet komissiyadan basqa hesh kimge kerek emes, málim waqıt ótkennen keyin makulaturaǵa tapsırıladı. Demek, kópshilik halatlarda oqıtıwshınıń keminde yarım kúshi, júykesi, ómiri makulaturaǵa aylanıp atırǵan qaǵazlarǵa sarplanıp sap bolmaqta.

Mamanlıqtı arttırıw
Bilimlendiriwde hár úsh jılda tájiriybe asırıladı. Zaman tezlik penen ózgerip baratır. Demek, hár bir tarawda bul waqıt dawamında ózine jarasa jańalıqlar júz bergen boladı hám qánige sol jańalıqlardan xabardar bolıwı talap etiledi. Teoriyalıq jaqtan hámmesi durıs. Lekin, ámelde bul baǵdarda da bir talay mashqalalar bar. Mashqala sonda, oqıtıwshı mamanlıǵı ózi sabaq beretuǵın pánnen tısqarı júdá kóplep basqa pánler boyınsha asırılıwı da talap etiledi. Aqırı, bul pánler ulıwma mánide kerek, lekin qánige sıpatında oǵan dáslep, óz pánindegi jańalıqlardan xabardarlıq zárúr bolmay ma? Hár bir zamanagóy oqıtıwshı, máselen, kompyuterdi óz iskerligine jeterli dárejede iyelegen boladı. Solay eken, onnan kompyuterdi programmalastırıwshısı ushın ǵana kerekli bolatuǵın maǵlıwmatlardı yadtan biliwdi talap etiw kimge hám nege kerek? Aqılǵa sıymaytuǵın talaplar! Bul halat joqarıda eslegenimizdey – bolajaq súwretshiden matematikanı talap etiwdey gáp. Jáne bir mashqala sonnan ibarat, mamanlıq asırıwdıń múddeti eki ay. Bul júdá uzaq múddet. Ásirese, wálayattan keletuǵın oqıtıwshılar shańaraǵınan sonsha waqıtqa ajıralıp shıǵadı, oǵan bul eki ay ushın tólenetuǵın is haqısı da jol hám awqat ǵárejetlerine jumsaladı. Bunday jaǵdayda onıń shańaraǵı ne menen tirishilik etedi? Qala berse, mamanlıǵın asırıw kurslarındaǵı suwıq hám qopal múnásibetler oqıtıwshı kewlin shóktiredi. Qánigelik pánleri azaytılıp, uqsas ekinshi dárejeli pánler eki ay dawamında oqıtıladı hám sol pánler boyınsha dúzilgen quramalı sawallarǵa test arqalı juwap beriw talap etiledi. Bul sawallar xarakteri abiturientlerge beriletuǵın sorawlardan onsha parıq etpeydi. Mazmundı ashıwǵa emes, qurı yadlawǵa qaratılǵan sorawlar olar. Men óz kózim menen sol sawallarǵa juwap bere almay hámmeniń aldında jas baladay qısınıspada qalǵan professor-oqıtıwshılardı kórdim. Olar óz tarawlarınıń bilimdanları bolıwına qarmay, «mamanlıq asırıwdan óte almadı» (attestaciya) degen shermendelikti kóterip júriwge májbúr bolısadı. Solardı esapqa alıp, tájiriybe arttırıw kursların 1 ayǵa túsiriw, hámde hár bir wálayat oqıtıwshılarınıń ózi jasaytuǵın jerge jaqın aymaqlıq mamanlıqtı asırıw kurslarına tartıw, sonday-aq, tájiriybe arttırıwda oqıtılatuǵın pánler imkanı barınsha, tarawǵa baylanıslı bolıwın támiyinlew keleshegimiz maqsetine muwapıqdur. Tarawǵa baylanıslı emes pánlerden bolsa, test tapsırıw talap etilmewi lazım.

Tańlaw
Bilimlendiriwde korrupciya, tanıs-bilislik hám ǵárrem jollarǵa shek qoyıp, abiturientlerdi hadal jol menen tańlap almas ekenbiz, jumıstı sonnan baslamas ekenbiz, tarawda haqıyqıy mánide ózgeris etiw qıyın. Sebebi, anıq pánge meyil balanı gumanitar pánge, gumanitar pánge ılayıǵın bolsa anıq pánlerge qabıl etiw qátelesiwdiń bası. Bul bala óz qábiletiniń yarımın da jumsay almaydı. Basqasha aytqanda, zooveterinar bolıwı kerek bolǵan bala jigirma jıl top tepse de futbol maydanında mámleket namısın múnásip ráwishte qorǵawdıń úddesinen shıǵa almaydı. Yaki nan jawıp júrse, elge kóbirek paydası tiyetuǵın jigittiń napák jol menen arttırǵan diplomı hám tamır-tanısı arqasında kelip anaw yaki mına mákemege basshılıq etiwi sol mákemeniń krizisiniń áyne ózi. Sonıń ushın hám hár bir insannıń tábiyatı, qızıǵıwshılıǵı, uqıplılıǵınan kelip shıǵıp kásiplerge, oqıwlarǵa baǵdarlaytuǵın sistemanı tezirek jaratıwımız tiyis. Men «Muvozanat» (Teńsalmaq) romanında bul tuwralı kózqaraslarımdı biraz tolıǵıraq jarıtıwǵa háreket qılǵanman.

Juwmaq

Shıpaker insan denesin dawalaydı. Muǵallim bolsa onıń sanası hám qálbine kirip baradı. Jámiyette medicina hám shıpakerdiń ornı qanshelli áhmiyetli bolsa, oqıtıwshınıń ornı hasla onıkinen kem emes. Tek shıpakerdiń jetiskenligi júdá tez yaki sol zamatta-aq bilinse, oqıtıwshınıń payda-záleli uzaq jıllar ótkende ǵana ayan boladı. Tiykarında, oqıtıwshınıń tásir sheńberi kútá keń. Pútin-pútin xalıqlar táǵdiri oqıtıwshılarǵa, olardıń sapasına baylanısı ekenligi búgin hesh kimge sır bolmay qaldı. Jeter, solay eken, keleshegimizge biypárwa qaramayıq. oqıtıwshı jas áwladtı kámalǵa jetkizedi. Jas áwlad bolsa keleshekke iye shıǵadı. Hámmemiz – jas hám ǵarrı keleshegimizdiń, erteńimizdiń nurlı bolıwınan mápdarmız!

Jaqında jigirma úsh-jigirma tórt jaslardaǵı, urınıwlarınıń tórtinshi jılında oqıwǵa kiriwge miyasar bolǵan birinshi kurs studenti mınaday dep qaldı: «Bilimlendiriwde qıńır isler sonshelli kóp tamır atqan. Jeke ózim hesh handay reformaǵa isenbeymen!» Nege? Ne ushın bilimlendiriw sonday awhalǵa kelip qaldı? Nege ayırım jaslarımız bilimlendiriwge, onıń reformalasıwına isenbey qoydı? Isenimdi qaytarıw ushın ne islew kerek?.. Oylawımsha bul sıyaqlı awır sawallarǵa endi juwaplar tabıladı hám beriledi. Ózbekstan Prezidentiniń «Háreketler strategiyası» nıń 4.4. bántinde kórsetilgen «Bilimlendiriw hám ilim tarawın rawajlandırıw» haqqındaǵı kórsetpeleri tálimdi túpten reformalaw zárúrligin bildiredi. Demek, reforma zárúrligi húkimet dárejesinde qabıl etilip, onı dúzetiwge háreket etilip atır eken, óz hám shet mámleketlik tájiriybemizden kelip shıqqan halda, jurtımızdıń usı taraw wákilleri bilimlendiriw sisteması menen baylanıslı usınıs-pikirlerin ortaǵa taslawları kerek dep oylayman. Bar mashqalanı kórip turıp kórmegendey júriw bolsa ziyalıǵa, ulıwma insan degen atqa jaraspaydı. Kerisinshe, hújdanı, qálbi oyaw hár bir ziyalı insan jámiyettegi mashqalalardan jar salıp turıwshı SOS signalına aynalıwı tiyis, nátiyjede Watan dep atalǵan muqaddes kememiz suwlarǵa shókpesin! Men bul bitikti sonday ullı maqsette jazdım. Bolmasa, universitette sabaq beretuǵın oqıtıwshı sıpatında birewden, birer basshıdan narazı bolıp qolıma qálem almadım. Yaǵnıy meniń pútkil oy-pikirlerim Respublika tálim sisteması menen baylanıslı, hasla álle bir basshıǵa qaratılǵan emes. Aqırı, basshılar da ózimizdiki. Elimizdiń perzentleri, olar biygana emes. Isenimim kámil, sistema reforma etiler eken, basshılar da ózgeredi, jumıs alǵa órleydi.

Biz keleshegi ullı mámleket qurmaqshımız. Men bul tuwralı júdá kóp oyladım. Aqırı, sonday juwmaqqa keldim, biziń ullı bolıwdan basqa sharamız da joq eken. Ullı bola almasaq, bul ózgeriwsheń miyrimsiz dúnyada jasap qalıwımız ógada múshkil! Sebebi, «Dúnya – biziki!» dep jar salıp atırǵan júdá ázim kúshler arasında jasap atırmız. Búgin hám keleshekte olarǵa teń keliw ushın, olardıń keypiyatı hám rejelerine erip, assimilyaciya bolıp ketpew ushın da ullı bolıwımız shárt! Keleshek, málim bolǵanınday, jaslardıki! Jaslar bolsa oqıtıwshılardıń, tárbiyashılardıń qolında! Demek, ustazǵa tuwrı múnásibetti qáliplestirmes, bilimlendiriw sistemasın tuwrı jolǵa qoymas ekenbiz, arzıwlar ármanǵa aylanıwı hesh gáp emes. Bunnan bolsa jaratqannıń ózi saqlasın!

Álbette, bul bitiktegi oy hám usınıslardan da tıyanaqlıraq, konstruktivirek usınıslar Siz ázizlerde bolıwı múmkin. Men buǵan isenemen! Olardı ortaǵa taslap, analiz etip, másláhátlessek, hám de shıǵarǵan juwmaqarımızdıń eń jaqsıların Respublika tálim sistemasındaǵı belsendi, juwapker basshı doslarımız saylap alıp, ámeliyatqa engizse, úmit etemiz, keleshek áwlad bunıń ushın hámmemizden minnetdar boladı.

Ulıǵbek Hamdam,

jazıwshı