Konstituciya ámelge asırılıp atırǵan demokratiyalıq reformalardıń hámde olardıń nızamshılıq tiykarların jaratıwdıń baslı huqıqıy tiykarı, insan huqıq hám erkinlikleriniń isenimli qorǵalıwınıń kepili bolıp xızmet qıladı.
Qaraqalpaqstan Respublikası Konstituciyası da 1993-jıl 9-aprel kúni qabıl etilip, búginge shekem bul ullı tariyxıy sáne, bayram sıpatında saltanatlı túrde belgilenip kelinbekte.
Búgingi kúnde elimizde barlıq tarawlarda erisilip atırǵan jetiskenliklerimiz Konstituciyamızda bekkemlenip qoyılǵan qaǵıyda hám principler menen tıǵız baylanıslı.
Konstituciyamız huqıqıy sistemanıń tiykarǵı huqıqıy deregi sıpatında, oǵan basqa nızamlar qarsı keliwi múmkin emes. Sonlıqtan konstituciya Tiykarǵı nızam esaplanadı.
Konstituciyamızdıń dúzilisine toqtap ótetuǵın bolsaq, ol alǵı sóz, 6 taraw, 26 bap hám 120 statyadan ibarat.
Konstituciyanınıń alǵı sózinde konstituciyanı qabıllaw maqseti belgilengen.
Birinshi tarawda tiykarǵı principler: mámleketlik suverenitet, xalıq hákimiyatı, Konstituciya hám nızamnıń ústinligi, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń xalıqaralıq hám sırtqı ekonomikalıq qatınasıqlarına arnalǵan.
Konstituciyanıń áń-statyasında Qaraqalpaqstan Respublikası mámleketlik hákimiyat sisteması-hákimiyattıń nızam shıǵarıwshı, atqarıwshı hám sud hákimiyatına bóliniw principine tiykarlanatuǵınlıǵı kórsetip ótildi.
Ekinshi tarawda adamnıń hám puqaranıń tiykarǵı huqıqları, erkinlikleri hám minnetleri belgilengen.
Usı taraw ulıwma rejeler, puqaralıq, jeke huqıqlar hám erkinlikler, siyasıy huqıqlar, ekonomikalıq hám sociallıq huqıqlardı, sonday-aq insan huqıqları hám erkinlikleriniń kepilliklerin óz ishine aladı.
Konstituciyada mámlekettiń ózi puqaralardıń Konstituciya hám nızamlar menen bekitilgen huqıqların hám erkinliklerin támiyinlewi hám hár bir insannıń óz huqıqları hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw arqalı ámelge asırıwı belgilengen.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2016-jıl 21-oktyabrdegi «Sud-huqıq sistemasın jánede reformalaw, puqaralardıń huqıqları menen erkinliklerin isenimli qorǵawdıń kepilliklerin kúsheytiw ilajları haqqında»ǵı PF-4850-sanlı Pármanı hám Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 112-statyasında belgilengen puqaralardıń huqıqların hám erkinliklerin sud arqalı qorǵaw sudyalardıń biyǵárezligin támiyinlewge qaratılǵan.
Pármanda názerde tutılǵan ózgerisler insannıń jeke huqıqları menen erkinliklerine qol qatılmaslıǵı, olardan sud qararısız ayırıwǵa yaki olardı sheklep qoyıwǵa hesh kim haqılı emesligi haqqındaǵı Ózbekstan Respublikası Konstituciyası hám xalıqaralıq huqıqtıń ulıwma tán alınǵan principleri menen normalarına tolıq sáykes keledi.
Úshinshi taraw jámiyet hám shaxs dep atalıp, onda jámiyettiń ekonomikalıq tiykarları, jámiyetlik birlespeler, shańaraq hám ǵalaba xabar qurallarına arnalǵan.
Qaraqalpaqstan Respublikası ekonomikasınıń tiykarın menshiktiń hár qıylı túrleri quraydı. Házirgi kúnde mámleketimizde jeke menshiktiń qol qatılmaslıǵın hám isbilermenlik erkinligin támiyinlewge qaratılǵan nızamlar qabıl etilip, bekkem huqıqıy baza jaratıldı.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń2017-jıl 21-fevral kúngi «Ózbekstan Respublikası sud sisteması strukturasın túp-tiykarınan jetilistiriw hám jumıs nátiyjeliligin arttırıw ilájları haqqında»ǵı PF-4966-sanlı Pármanında Joqarǵı xojalıq sudın Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudına birlestiriw, xojalıq sudlardı ekonomikalıq sudlar etip ózgertiw, jańa ekonomikalıq qatnasıqlardıń júzege keliwi hám keńeyiwin esapqa alıp, rayonlar aralıq hám rayon ekonomikalıq sudlar dúziliwi, mámleketlik organlar hám lawazımlı shaxslardıń háreketleri-háreketsizligi ústinen berilgen shaǵımlardı kóriw, ǵalaba-huqıqıy qatnasıqlardan kelip shıqqan islerdi kóriw boyınsha jańadan hákimshilik sudlardıń dúziliwi hám basqa da tariyxıy ózgerisler puqaralar hám isbilermenlerge sudqa múrájat etiwde jańa múmkinshiliklerdi jaratadı, olardıń sudqa múrájat etiwde waqıtı hám materiallıq shıǵınları tejeledi, sud arqalı huqıqları qısqa múddette qorǵalıwı támiyinlenedi.
Konstituciyanıń 14-babı shańaraqqa arnalǵan bolıp, ata-analardıń balaların erjetkenge shekem tárbiyalawı, balalar erjetkennen keyin ata-analarına ǵamxorlıq kórsetiw minneti belgilengen.
Tórtinshi taraw Qaraqalpaqstan Respublikası hákimshilik aymaqlıq dúzilisine baǵıshlanǵan.
Besinshi tarawda mámleketlik hákimiyattı shólkemlestiriw belgilengen. Usı tarawda Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesi, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Baslıǵı wákillikleri, Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń Prezidiumı hám onıń wákillikleri, Qaraqalpaqstan Respublikası Ministrler Keńesi, jergilikli mámleketlik hákimiyattıń tiykarları, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń sud hákimiyatı hám saylaw sisteması, konstituciyalıq baqlaw, prokuratura, finans hám byudjet bapların óz ishine aladı.
Altınshı taraw konstituciyamızdı ózgertiw tártibin belgileydi.
Konstituciyaǵa ózgeris kirgiziw basqa nızamlarǵa qaraǵanda quramalı esaplanadı.
Konstituciyaǵa ózgeris Qaraqalpaqstan Respublikası Joqarǵı Keńesiniń deputatlarınıń ulıwma sanınıń eń keminde úshten ekisiniń kópshilik dawısı menen yamasa Qaraqalpaqstan Respublikası referendumı menen kirgiziledi.
Juwmaqlap aytqanda, Qaraqalpaqstan Respublikasınıń Konstituciyası insan huqıq hám mápleriniń tiykarǵı kepili sıpatında xalqımızdıń arzıw-ármanların, maqsetlerin júzege shıǵarıwshı eń áhmiyetli hújjet bolıp esaplanadı.
T.Asenbaev, Qaraqalpaqstan Respublikası ekonomikalıq sudı sudyası