Respublikamızdıń Ámiwdárya deltasında, Qızılqumda hám Ústirtte keń tarqalǵan «shólistan jensheni», «shóldegi ómir tamırı» yamasa «altın tamır» ataması menen tanılǵan Cistanxe ósimligi házirgi waqıtta xalıqaralıq farmacevtlerdiń hám ilimpazlardıń dıqqatın tartpaqta.

Berdaq atındaǵı Qaraqalpaq mámleketlik universitetiniń Ekologiya hám topıraqtanıw kafedrasınıń docenti Nizamatdin Mamutovtıń sózlerine qaraǵanda, 2 mıń jıldan berli Qıtay medicinasında paydalanılıp kiyatırǵan bul tábiyattıń ájayıp inamı kóplegen kesseliklerge em hám ómirdi uzaytıw qásiyetine iye. Cistanxe impotenciyanı, bulshıq etlerdegi awırıwlardı hám bóteke keselliklerin emlewde, yadta saqlaw qábiletin, immunitetti bekkemlep, nervlerdi tınıshlandırıwda, ásirese, miy óspesiniń aldın alıwda teńi-tayı joq dármaq. – Bir-eki jıl aldın Arqa Koreyadan, Qıtaydan dári tayarlawshılar usı ósimlikti xalıqtan satıp alıp, ellerine qaltalap áketip júrdi, – deydi N.Mamutov. – Esitiwimshe, xalıqaralıq bazarda untaqlanǵan cistanxeniń hár kilogrammı 200-500 AQSh dollarına shekem bahalanadı.

Cistanxe seksewil, qándim sıyaqlı ósimliklerdiń tamırlarında parazitlik etiwshi shóp ósimlikleri bolıp, Qaraqalpaqstanda 4 túri ósedi. Onıń sarı Cistanxe túri júzginniń qaslarında boladı. Cistanxe salsa bolsa, seksewil hám júzginde, jáne bir túri burınǵı Aral teńiziniń atawlarında – teńizdiń házirgi qurǵap qalǵan ultanında parazitlik etedi.

Dúnya júzinde 500 mıń ósimlik bolatuǵın bolsa, sonıń tek 20 mıń túri azıqlıq sıpatında paydalanıladı. Al, 18 mıń túri dárilik qásiyetke iye. Cistanxe Arqa Afrikanıń, Oraylıq Aziyanıń hám Pireney atawlarınıń shólli zonalarında ǵana ósedi. Yaponiya, Qıtay hám Qazaqstan farmacevtikası menen kosmetologiyasında keń qollanıladı. «Kazinform» saytınıń xabarına qaraǵanda, Qazaqstan xalqı onı «qasqır jemi» dep ataydı. Ańshılar hám kópten berli toǵaylardıń janında jasaytuǵınlardıń baqlawınsha, qattı qıstan shıqqan hálsiz qasqırlar usı ósimliktiń túbirlerin jep, kúshke kiretuǵını anıqlanǵan.

Házirgi waqıtta Qazaqstan Oraylıq Aziyada cistanxeni jetistirip, eksport etip atırǵan birden-bir mámleket bolıp, tiykarǵı tutınıwshılar Yaponiya, Qıtay hám basqa da Arqa-shıǵıs Aziya mámleketleri. Qazaqstannıń Jambıl wálayatındaǵı cexta jılına júz tonnalap keptirilgen cistanxe jetistiriledi hám pútkil dúnyada qımbat bahalı shiyki zat sıpatında oǵan talap kúshli.

Biraq, qánigeler Qazaqstanda seksewillerdiń janılǵı sıpatında keń túrde paydalanılıwı aqıbetinde olarda parazitlik etiwshi cistanxeniń de azayıp, joǵalıw aldında turǵanlıǵın anıqlaǵan. Burın Rossiya aymaǵında da kóplep tarqalǵan bul ósimlik mámlekette Qızıl kitapqa kirgizilgen.

– Qaraqalpaqstanımızda bunday dárilik qásiyetke iye, biybaha ósimlikler oǵada kóp, – deydi Ózbekistan Respublikası Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminiń tábiyǵıy pánler ilimiy-izertlew institutı Ósimlikler ekologiyası laborotoriyasınıń baslıǵı, biologiya ilimleriniń kandidatı Xalida Matjanova. – Respublika aymaǵında 1110 túrdegi ósimlik ósetuǵın bolsa, sonıń 37 procenti dárilik qásiyetke iye. Aral teńiziniń qurǵaǵan ultanında 73 túrli ósimlik ósetuǵını anıqlanǵan bolsa, sonıń 13 i, Ústirtte 85, shólli aymaqlarda 66 túrdegi dárilik ósimlikler tabılǵan. Olardan 45 ke shamalas túrleri azayıp baratırǵan, jiyi ushırasatuǵın hám joq bolıw aldında turǵan dárilik ósimlikler. Myagkoplodnik (bos miyweli), unabi hám klopovnik (piteli, qandalalı) dárilik ósimlikleri Qızıl kitapqa kirgizilgen.

Ózbekistan Respublikası Ilimler Akademiyası Qaraqalpaqstan bóliminiń tábiyǵıy pánler ilimiy-izertlew institutı Ósimlikler ekologiyası laboratoriyasınıń qaramaǵındaǵı 10 kvadrat metr jerde hám Ilimler Akademiyasınıń Botanika baǵında házirgi waqıtta kalendula, donnik, topinambur sıyaqlı 23 túrdegi jergilikli dárilik ósimlikler ústinde ilimiy izertlewler alıp barılmaqta. 2012-jıldan berli Sasıq Ferula, Atız vyunkası, Ápiwayı garmala, Dárilik donnik ósimliklerin dári ushın shiyki zat sıpatında paydalanıw maqsetinde respublikamız sharayatında ósiriw, biologiyalıq ózgesheliklerin úyreniw jumısları ámelge asırılmaqta. Nátiyjeler jergilikli hám xalıqaralıq ilimiy-ámeliy konferenciyalardıń toplamlarında, ÓzIA Qaraqalpaqstan bóliminiń Xabarshısında (Vestnik KKO AN RUz) jarıq kórdi.

Sonday-aq, jergilikli ilimpazlardıń izertlewleri respublikamızda Aral teńiziniń arqa táreplerinde basqa ellerde ushıraspaytuǵın 60 tan aslam túrdegi ósimlikler bar ekenligin kórsetti. Olardan Korolkov shırmawıǵı, Berg ǵaz piyazı, torlı ǵaz piyazı, Borshov piyazı, Túrkistan sparjası, Lemanna ferulası, kóp paqallı devyasil jabayı ósimlikleri dárilik qásiyetke iye.

Búgingi kúnde ósimliklerden alınatuǵın dárilik preparatlar qan-tamır hám nerv sisteması, bóteke, bawır kesellikleri, asqazan-ishek trakti sıyaqlı kópshilik keselliklerdi emlewde hám olardıń aldın alıwda áhmiyetli orın iyeleydi, – deydi laboratoriyanıń ilimiy xızmetkeri Marina Oryol. – Jer júzindegi barlıq dárilik preparatlardıń 30 procentten aslamı ósimliklerden alınatuǵını belgili. Dúnya bazarındaǵı hár úshinshi preparattıń dárilik ósimlikten islenetuǵını da anıq maǵlıwmat. Bunnan tısqarı, ósimlikten islengen dári preparatlarınıń bahası kópshilik jaǵdayda sintetikalıq preparatlardan anaǵurlım arzan boladı.

Bizlerdiń aymaqlarda da kópshilik kesellikler menen gúresiwge imkan jaratatuǵın mádeniy hám jabayı dárilik ósimlikler ósedi. Sonıń menen birge, sanaatta jergilikli dárilik ósimliklerden shiyki zat tayarlaw aktual mashqala bolıp kelmekte.

Sol sebepli, ekologiyalıq taza zonalarda dárilik ósimliklerdi egiw ushın plantaciyalardı jaratıw lazım. Bul jerlerde keselliklerdi emlew hám aldın alıw maqsetinde ilimiy jáne xalıq medicinasında kóbirek qollanılatuǵın dárilik ósimliklerdi ósiriw hám órshitiw, en jaydırıw maqsetke muwapıq bolar edi.

Atap aytqanda, ilimiy tilde garmala dep atalıwshı ápiwayı ádiraspan ósimligi záhárli bolıwına qaramastan, garmalol alkaloidı, garmin, garmidin, garmalin sıyaqlı psixikanıń buzılıw jaǵdaylarında nátiyjeli em bola alatuǵın zatlarǵa bay. Onıń ústine ósimliktiń japıraqlarında efir mayı kópligi sebepli onnan massaj ushın maylar islep shıǵarıwda qollanıw múmkin. Ádiraspannıń tuqımları da ájayıp qásiyetlerge iye. Olar depressiyanı, sharshawdı aladı. Ádiraspan qumlarda, shebinli jollarda da ósip kete beredi, sol ushın onı jetistiriw kóp miynet talap etpeydi. Biraq keyingi waqıtları tábiyǵıy halda shıǵıp turǵan ádiraspanlardı gúllep atırǵan waqtında julıp alıw jaǵdayları kóp ushırasıp atır. Bul olardıń kóbeyiwine kesent etip, azayıp ketiwine sebep bolmaqta. Házirshe úy qaptalı qıytaq jerlerinde onı ósirip, jetistiriwdi qálewshiler tabılmay atır.

Hámmemizdiń atızlarımızda ósetuǵın petrushka, atqulaq hám páshektiń urologiyalıq keselliklerge, jońıshqa menen qusqonbastıń teri keselliklerine, nazbaygúldiń revmatizmge, úpelektiń (qoyma-qoshqarmanıń) asqazan-ishek keselliklerine em bolatuǵını anıqlanǵan. Olardı jáne de kóbeytsek, kerek bolsa, qısta paydalanıw ushın keptirip alıp qoysaq, shańaraq aǵzalarımızdıń densawlıǵın isenimli qorǵaǵan bolar edik.

M.PIRNAZAROVA,

Qaraqalpaqstan xabar agentliginiń xabarshısı.